Εξώφυλλο

Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια

των Δ. Ν. Μαρωνίτη και Λ. Πόλκα
Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών

9.3. Μονομαχία Αλεξάνδρου-Μενελάου, Θεών Αγορά

Το υπόλοιπο της δεύτερης ιλιαδικής ραψωδίας (κάπου τετρακόσιοι στίχοι) αναλώνεται σε καταλόγους: πλοίων, αρχηγών και αγημάτων των Αχαιών και των αντιπάλων τους. Πανόραμα δηλαδή των δύο στρατοπέδων, ενόψει της επικείμενης σύγκρουσης. Η οποία ωστόσο καθυστερεί. Γιατί προτάσσεται η μονομαχία του Πάρη και του Μενελάου, από την έκβαση της οποίας αποφασίζεται ενόρκως να κριθεί η τύχη του πολέμου: στον νικητή της μονομαχίας, αναλόγως, να επιστραφεί ή να μείνει η Ελένη, μαζί και οι θησαυροί της αρπαγής. Δεύτερος λοιπόν ελιγμός του ποιητή. Που όχι μόνο φαίνεται ανεπίκαιρος αλλά, σε περίπτωση καθαρής νίκης του ενός ή του άλλου μονομάχου, απειλεί τη διακοπή πάλι του ιλιαδικού πολέμου, την ανακοπή του ιλιαδικού έπους. Ζήτημα πλοκής, που επιφέρει, όπως και στη δεύτερη ραψωδία, εμπλοκή. Στη λύση της οποίας θα παίξει ξανά αποφασιστικό ρόλο ο Δίας.

Έγινε προηγουμένως λόγος για ανεπίκαιρη μονομαχία, επειδή η ώρα και οι όροι της αρμόζουν μάλλον στην αρχή του τρωικού πολέμου, παρά στον δέκατο χρόνο της πολιορκίας. Παρά ταύτα η μεταφορά της εδώ δεν είναι άστοχη, στον βαθμό που συνάπτει τον ιλιαδικό με τον τρωικό πόλεμο, προτείνοντας τον δεύτερο ως φόντο του πρώτου. Εξάλλου, η μεταφορά δεν γίνεται εδώ μηχανικά, καθώς η ιλιαδική μονομαχία Αλεξάνδρου και Μενελάου εμπλουτίζεται με νέα στοιχεία, κυρίως με τη σκηνή της Τειχοσκοπίας, όπου εμφανίζεται η Ελένη στις επάλξεις του κάστρου, πλάι στον Πρίαμο, προκαλώντας με την ομορφιά της τον θαυμασμό των τρώων γερόντων. Και το σημαντικότερο: η ιλιαδική αυτή μονομαχία παραμορφώνεται στην τελική της έκβαση. Δηλαδή:

Σε τελετουργικό πλαίσιο (θυσία και αμοιβαίοι όρκοι), με θεατές τους Αχαιούς και τους Τρώες, οι μονομάχοι αντιμάχονται πρώτα με δόρατα. Προηγείται η βολή του Πάρη, που σφηνώνεται στην ασπίδα του Μενελάου, χωρίς όμως να τη διαπεράσει. Ανταποκρίνεται ευστοχότερος ο Μενέλαος με το δικό του ακόντιο, που προσβάλλει την ασπίδα του Αλεξάνδρου, τρυπάει τον θώρακα, σχίζει τον χιτώνα στο ευαίσθητο σημείο της λαγόνας, αλλά τελικώς πέφτει παράπλευρα. Ακολουθεί ξιφομαχία: το σπαθί του Μενελάου βρίσκει τώρα το κέρατο της περικεφαλαίας του Αλεξάνδρου, συντρίβεται ωστόσο και αχρηστεύεται. Έξαλλος με την ατυχία του ο Μενέλαος (την αποδίδει σε επέμβαση του Δία), ορμά πάνω στον Πάρη, πιάνει σφιχτά το λουρί της περικεφαλαίας του και τον σέρνει προς τη μεριά των Αχαιών γδέρνοντας τον λαιμό του. Και ενώ η νίκη φαίνεται πια να του ανήκει, μπαίνει απροσδόκητα στη μέση η Αφροδίτη: κόβει το λουρί του κράνους, ελευθερώνει το κεφάλι του Αλεξάνδρου, τυλίγει σε νεφέλη τον ευνοούμενό της, τον μεταφέρει σώο στον συζυγικό θάλαμο και, μεταμορφωμένη σε γριά, εξαναγκάζει την Ελένη να κάνει έρωτα μαζί του. Οπότε ο Αγαμέμνων ανακηρύσσει νικητή τον αδελφό του και απαιτεί από τους Τρώες να σεβαστούν τα όρκια, να δώσουν πίσω την Ελένη και τους θησαυρούς, ύστερα από τη δειλή φυγή του εραστή της.

Όπως είπαμε ήδη, νίκη αποδεκτή του Μενελάου σ᾽ αυτή την περίπτωση και σεβασμός των όρκων από τους Τρώες θα σήμαιναν απότομη λύση του ιλιαδικού πολέμου, κατάλυση του ιλιαδικού έπους. Αυτή την εμπλοκή αναλαμβάνει να ξεμπλέξει ο Δίας, συγκαλώντας θεών αγορά στην αρχή της τέταρτης ραψωδίας. Στην αρχή εμπαίζει την Ήρα και την Αθηνά, που άφησαν ακάλυπτο στη χλεύη της Αφροδίτης τον προστατευόμενο ήρωά τους, και προτείνει, βάσει της αμοιβαίας, ένορκης συμφωνίας, κατάπαυση του πολέμου, αντιστροφή της έχθρας σε φιλότητα, επιστροφή της Ελένης στους Αργείους και αποτροπή της άλωσης της Τροίας.

Αλλά οι δύο θεές, σύμμαχες των Αχαιών, εκφράζουν την αποστροφή τους σ᾽ αυτό το ενδεχόμενο. Ο Δίας δεν συμμερίζεται το ανυποχώρητο μίσος τους για τον Πρίαμο και τους γιους του, αλλά τελικώς υποχωρεί στην απαίτηση της Ήρας για συνέχιση του πολέμου. Οπότε εντολοδόχος της Ήρας η Αθηνά, κατέρχεται στο στρατόπεδο των Τρώων και, με τη μορφή του Λαοδόκου, πείθει τον αναγνωρισμένο τοξότη Πάνδαρο να εξοντώσει τοξεύοντας τον Μενέλαο, κερδίζοντας έτσι δόξα προσωπική. Το βέλος του, περνώντας θώρακα και ζωστήρα, σχίζει ματώνοντας το δέρμα. Ξώφαλτσα όμως, γιατί το σταματά στο κρίσιμο σημείο η Αθηνά που του παραστέκεται. Κι εδώ μεσολαβεί μια έξοχη, παράτολμη παρομοίωση: η προστατευτική επέμβαση της θεάς παραβάλλεται με την τρυφερή χειρονομία μάνας που απομακρύνει απαλά μια μύγα από το πρόσωπο του κοιμισμένου της παιδιού. Το κόκκινο αίμα στο μεταξύ, αλικοβάφοντας τον λευκό μηρό του λαβωμένου Μενελάου, τρομάζει τον Αγαμέμνονα, που πιστεύει ότι η ύπουλη τοξοβολή υπήρξε θανάσιμη. Ώσπου έρχεται ο γιατρός Μαχάων, που καθαρίζει και γιατρεύει με βότανα την πληγή, ρουφώντας το σκοτωμένο αίμα.

Μέσα σ᾽ αυτή την έξαψη και την οργή ο Αγαμέμνων δίνει το σύνθημα του αγώνα, περνώντας από τη μια παράταξη του στρατού στην άλλη, ερεθίζοντας το μένος των αρχηγών. Έτσι αρχίζει η πρώτη (και πρότυπη) ιλιαδική μάχη Αχαιών και Τρώων με ισόρροπο τέλος: νικητές και νικημένοι εδώ δεν υπάρχουν, οι νεκροί από τις δύο παρατάξεις εξισώνονται στο πεδίο της μάχης, καθώς τα σώματά τους συναδελφώνονται στον θάνατο. Έκβαση που παραπέμπει στην ισόπαλη έξοδο του έπους, με αμοιβαίους νεκρούς τον Πάτροκλο, αγαπημένο εταίρο του Αχιλλέα, και τον Έκτορα, αναντικατάστατο γιο του Πριάμου.

Στις δύο ωστόσο επόμενες ραψωδίες (πέμπτη και έκτη) οι Αχαιοί παίρνουν το πάνω χέρι και, με την αριστεία κυρίως του Διομήδη, απειλούν το κάστρο της Τροίας. Αυτή η προσωρινή υπεροχή των Ελλήνων στην πρώτη φάση του ιλιαδικού πολέμου φαίνεται να επιβεβαιώνει την πλαστή βεβαίωση του Δία στη δεύτερη ραψωδία, ότι τους μέλλεται νίκη άμεση και οριστική. Θα πρέπει να φτάσουμε στην όγδοη ραψωδία, για να γυρίσει το νόμισμα στην άλλη του όψη. Τότε εμφανίζεται πάλι στο προσκήνιο της πλοκής, ρυθμιστής και διαιτητής, ο Δίας επικυρώνοντας την αρχική του υπόσχεση στη Θέτιδα.

Μεσολαβεί η έβδομη ραψωδία, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μεταβατική και μάλλον ουδέτερη, στον βαθμό που αναλώνει δύο απόλεμες μέρες. Στην αρχή οι Τρώες αποκρούουν την έφοδο των Δαναών, οι οποίοι, υποχωρώντας, αισθάνονται ότι το ναυτικό τους στρατόπεδο γίνεται ευάλωτο. Αποφασίζουν λοιπόν την εκσκαφή τάφρου, πίσω από την οποία υψώνουν ξύλινο τείχος. Προηγουμένως ωστόσο, με πρόταση του Έλενου, πραγματοποιείται δεύτερη μονομαχία, ανάμεσα τώρα στον Έκτορα και στον Αίαντα. Τελικώς η μονομαχία αυτή αποδείχνεται ισόπαλη και, πέφτοντας το βράδυ, τερματίζεται, με ανταλλαγή μάλιστα αμοιβαίων δώρων. Το σκηνικό αλλάζει απότομα στην αρχή της όγδοης ραψωδίας με δραστική επέμβαση του Δία, ο οποίος συγκαλεί θεών αγορά στον Όλυμπο.

Δ. Ν. Μαρωνίτης