Ε1.2. Πάθος

(affectus)

Οι εντονότερες ψυχικές συγκινήσεις που έχουν σχετικά σύντομη διάρκεια -η έντονη επιθυμία, η συμπόνια, ο φόβος, το μίσος, η οργή, ο φθόνος- χαρακτηρίζονται ως πάθη. Ο ομιλητής μπορεί να πείσει τους ακροατές του διεγείροντας τα πάθη τους κι αυτό γιατί εκείνος που βρίσκεται υπό την επήρεια του πάθους δεν σκέφτεται νηφάλια και λογικά, άρα δεν αναζητά την αλήθεια, αλλά αποφασίζει και κρίνει με βάση το έντονο συναίσθημα που τον καταλαμβάνει (Κοϊντιλιανός, Institutio oratoria 6.2.6).

Για να προκαλέσει ο ομιλητής πάθος, θα πρέπει να καταληφθεί ο ίδιος από αυτό. Ένας τρόπος, για να το πετύχει, είναι να φανταστεί εικόνες (φαντασίαι, visiones) για τα πράγματα, τις δράσεις ή τα πρόσωπα στα οποία θα αναφερθεί: πράγματα και πρόσωπα αναπαριστώνται στον νου του ομιλητή, ώστε ο λόγος του να μεταδίδει αυτούσια την εντύπωση πως βλέπει ο ίδιος μπροστά του ό,τι φαντάζεται κι έτσι να προκαλεί την ίδια εντύπωση στο ακροατήριο, ότι συμμετέχει δηλαδή το ίδιο με τις δικές του αισθήσεις στη φαντασία του ομιλητή. Όποιος είναι σε θέση να γεννά με τον νου του τέτοιες ζωντανές και εναργείς εικόνες, να φαντάζεται λόγια, πράξεις, πράγματα και να τα μεταφέρει με τον λόγο του, ένας εὐφαντασίωτοςάνθρωπος, όπως τον χαρακτηρίζει ο Κοϊντιλιανός (Institutio oratoria 6.2.29-31), μπορεί να προκαλέσει με τον λόγο του έντονα πάθη. H καρδιά (το στήθος) είναι αυτό που δίνει ευγλωττία και δύναμη στον νου (10.7.15).

Για να προκαλέσει πάθος, ο ομιλητής μπορεί να αξιοποιήσει τους τόπους των επιχειρημάτων. Για παράδειγμα, να μιλήσει για τα πράγματα, για τα πρόσωπα, για την ίδια την υπόθεση, τον χώρο, τον χρόνο, τα σημεία, την ευχέρεια και τις δεξιότητες των προσώπων, να αναπτύξει θέσεις και απόψεις που προκαλούν έντονη συγκίνηση στηριγμένος στη λογική σχέση από το όλον στο μέρος και την αντίστροφή της ή/και προβάλλοντας ένα θέμα, μια κατάσταση, μια έννοια εκ του αντιθέτου ή/και μιλώντας με βάση τον λογικό τύπο εκ του ελάσσονος εις το μείζον και αντίστροφα ή/και μιλώντας για πράγματα/πρόσωπα/καταστάσεις όμοια με εκείνα που κυρίως τον απασχολούν.^[216]

Πάθη μπορεί βεβαίως να διεγείρει ο ομιλητής και με τις πράξεις του, αν, για παράδειγμα, παρουσιάσει μπροστά στο κοινό αντικείμενα που έχουν τη δύναμη να ανακαλέσουν στη μνήμη με απόλυτη ευκρίνεια το παρελθόν (όπως προσωπικά αντικείμενα και απεικονίσεις). Όταν, για παράδειγμα, ο Μάρκος Αντώνιος έδειξε την καθημαγμένη τήβεννο του Καίσαρα στο πλήθος, προκάλεσε ένα παραλήρημα οργής εναντίον των δολοφόνων (Κοϊντιλιανός, Institutio oratoria 6.1.30-31).

O ομιλητής μπορεί να αξιοποιήσει σε ολόκληρη την έκταση του λόγου του τους τόπους που προκαλούν το πάθος. Ιδιαιτέρως όμως ενδείκνυται η χρήση τους στον επίλογο.