Εξώφυλλο

Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός

Ρητορεία και ρητορική στην αρχαιότητα

της Χρυσάνθης Τσίτσιου-Χελιδόνη

Β2.1. Χρόνοι της Δημοκρατίας

Η δημοκρατία (res publica) εγκαθιδρύεται στη Ρώμη στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., μετά τον διωγμό του τελευταίου ετρούσκου βασιλιά, του Ταρκύνιου του Υπερήφανου (Tarquinius Superbus). Η θανάτωση του τελευταίου μεγάλου υπερασπιστή της, του ρήτορα και φιλοσόφου Κικέρωνα (43 π.Χ.), σημαίνει το τέλος της περιόδου της ρωμαϊκής res publica.

Μέχρι και τον 2ο αι. π.Χ. δεν φαίνεται να υπάρχει θεωρία λόγου ή συστηματική εκπαίδευση των ρητόρων στη Ρώμη - είναι χαρακτηριστικό ότι οι έλληνες φιλόσοφοι και ρητοροδιδάσκαλοι διώκονται από την πόλη στα 161 π.Χ., πράγμα που εμμέσως αποδεικνύει ότι μπορούσαν να ασκήσουν μεγάλη επιρροή στο ρωμαϊκό πλήθος. Ωστόσο, ο Κικέρωνας στο έργο του Brutus (14.53-54) ανάγει τις ρίζες της ρωμαϊκής ρητορείας στην πρώιμη περίοδο της Δημοκρατίας. Για εκείνον οι πρώτοι μεγάλοι πολιτικοί είναι και μεγάλοι ρήτορες. Σε αυτούς ανήκουν ο Κάτων ο Τιμητής, ο Λαίλιος, ο Τιβέριος και ο Γάιος Γράκχος, ο Κράσσος, ο Αντώνιος. Άλλωστε στα μέσα του 2ου αι. στη Ρώμη διδάσκουν ως ιδιώτες έλληνες δάσκαλοι της γραμματικής και της ρητορικής.[123]

Ο Κάτων (234-149 π.Χ.) είναι ο πρώτος Ρωμαίος που δημοσιεύει ο ίδιος τους λόγους του. Η βασική του αρχή είναι: rem tene, verba sequentur («μείνε προσηλωμένος στο θέμα, τα λόγια θα ακολουθήσουν») - πρόκειται για τυπικό δείγμα αυστηρής ρωμαϊκής στάσης που προκρίνει την αυτοσυγκράτηση και τη λιτότητα απέναντι στην πολυτέλεια κάθε μορφής. Κιόλας πριν από τον Κάτωνα ο Άππιος Κλαύδιος μιλά στη Σύγκλητο ενάντια στη σύναψη ειρήνης με τον Πύρρο, τον βασιλιά της Ηπείρου (280/279 π.Χ.). Ο λόγος του, που δημοσιεύεται, αποτελεί πρόδρομο των κατωνικών λόγων. Ωστόσο, κατά τον Κικέρωνα, ο πρώτος ρωμαίος ρήτορας που θα μπορούσε να συγκριθεί με τους αττικούς ήταν ο Μ. Αιμίλιος Λέπιδος, ο επονομαζόμενος Πορκίνας (M. Aemilius Lepidus Porcina, ύπατος το 137 π.Χ., Κικέρων, Brutus 25.95-96).

Η ελληνική επίδραση είναι ευδιάκριτη και στη ρωμαϊκή ρητορεία -ο ρωμαϊκός πολιτισμός φέρει κιόλας από τις απαρχές του τη σφραγίδα του ελληνικού πνεύματος- ακόμη και στην περίπτωση ενός ορκισμένου εχθρού των ξένων επιρροών, όπως είναι ο Κάτωνας· άλλωστε οι ηγεμόνες της οικουμένης επιθυμούν να εφαρμόσουν ό,τι έχουν μάθει από τους έλληνες οικοδιδασκάλους τους.[124] Το αρχαιότερο βεβαίως είδος (γένος) δημόσιου λόγου στη Ρώμη είναι το ἐπιδεικτικόν(genus demonstrativum): οι laudationes funebres, οι επικήδειοι λόγοι, όπως και λόγοι πανηγυρικοί, για παράδειγμα ο λόγος που εκφώνησε ο Αιμίλιος Παύλος μετά τον θριάμβό του (για τη νίκη του επί του μακεδόνα βασιλιά Περσέα στην Πύδνα) στα 167 (Λίβιος, Ab urbe condita 45.41). Παράλληλα ανθεί η δικανική και η πολιτική ρητορεία. Οι πάτρωνες είναι υποχρεωμένοι να αναλάβουν αμισθί την υπεράσπιση των πελατών τους σε δίκες - η διαφορά από το ελληνικό έθος, να αγορεύουν δηλαδή στο πλαίσιο της διαδικασίας οι ίδιοι οι διάδικοι, είναι χαρακτηριστική· οι Συγκλητικοί διατυπώνουν τις θέσεις τους στις συνελεύσεις του Σώματος (dicere sententiam in senatu)· η λαϊκή συνέλευση (contio) προσφέρει το πλαίσιο για την εκφώνηση συμβουλευτικών λόγων· λόγους απευθύνουν οι στρατηγοί στους στρατιώτες τους (allocutio). Βεβαίως, στον «κύκλο των Σκιπιώνων» (μέσα του 2ου αι. π.Χ.), ένα σύνολο ισχυρών πολιτικών και των προστατευόμενων διανοουμένων τους, που συνδέονται μεταξύ τους στο όνομα του κοινού πνευματικού στόχου, να καλλιεργήσουν και να προωθήσουν την ελληνική παιδεία στη Ρώμη, το βάρος πέφτει ολοένα και περισσότερο στη θεωρία, την καθαρή ρητορική.[125]

Οι πολιτικές συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη της πολιτικής ρητορείας: οι λόγοι των δημάρχων μπορούν να ασκήσουν ιδιαίτερα μεγάλη επιρροή. Οι δύο Γράκχοι (ο Τιβέριος και ο Γάιος) έχουν μικρασιατική ρητορική παιδεία, αλλά ο λόγος τους διακρίνεται από την απλή και εύστοχη έκφραση.[126]

Στους ύστερους χρόνους της Δημοκρατίας και μέσα σε συνθήκες κρίσης η ρητορεία γνωρίζει στο Λάτιο μεγάλη άνθηση. Η ζωή και το έργο του Μάρκου Τ(ο)ύλλιου Κικέρωνα, του μεγαλύτερου ρήτορα της αρχαίας Ρώμης, αντικατοπτρίζουν ακριβώς αυτές τις συνθήκες.

 

Βιβλιογραφία:

George A. Kennedy, Ιστορία της κλασικής ρητορικής αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής. Μτφρ. Ν. Νικολούδης, επίβλ. Ι. Αναστασίου. 5η έκδ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2004 (20001ˑ τίτλ. πρωτ.: A New History of Classical Rhetoric, Princeton University Press, Νέα Υερσέη 1994).

Eckard Lefèvre, «Η λογοτεχνία των δημοκρατικών χρόνων», στο: Fritz Graf. Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία. Τόμος Β΄. Ρώμη, μτφρ.-επιμ. Δ. Ζ. Νικήτας, Αθήνα 2001 (τίτλ. πρωτ.: Einleitung in die Lateinische Philologie, Stuttgart/Leipzig 1997, München/Leipzig 22001), 183-212.

Michael von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας από τον Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια, επιμ. μτφρ. Δ. Ζ. Νικήτας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013 (1η έκδ. σε δύο τόμους: 1997. Τίτλ. πρωτ.: Geschichte der Römischen Literatur I, zweite, verbesserte und erweiterte Auflage, Μόναχο 19942).

123 Οι έμμεσες ελληνικές επιδράσεις στον ρωμαϊκό πολιτισμό ανάγονται κιόλας στην ίδρυση της Ρώμης (γύρω στα 775-750), οι άμεσες όμως ελληνικές επιρροές γίνονται σαφείς σε διάφορους τομείς (στη θρησκεία, στην τέχνη, στην αρχιτεκτονική) από τον 4ο αι. και μετά. Μέσα στο 2ο αι. π.Χ. οι επιρροές αυτές πολλαπλασιάζονται σε πλήθος και ένταση, αφού η Ρώμη κατακτά σταδιακά την Ανατολή.

124 Βλ. von Albrecht 2013, 57, 551-552· Kennedy 2004, 170.

125 Βλ. σχ. Lefèvre 2001, 198.

126 Βλ. von Albrecht 2013, 553.