Β1.3.6.iv. Ισοκράτης

Το γεγονός ότι ο Ισοκράτης (436-338 π.Χ.) είναι ένας από τους επιφανέστερους αττικούς ρήτορες το αποδεικνύουν η ποιότητα των λόγων που μας έχουν παραδοθεί με το όνομά του και η επίδραση που άσκησε στους μεταγενέστερους με τη ρητορεία και τις ιδέες του. Ο Κικέρωνας (106-43 π.Χ.) αναφέρεται στο πρόσωπό του με ενθουσιασμό (Brutus 8.32): «Το σπίτι του ήταν ένα είδος σχολής όλης της Ελλάδας και ένα εργαστήριο λόγου. Ήταν μεγάλος ρήτορας και ανυπέρβλητος δάσκαλος. Μπορεί να μη γνώρισε τη δόξα στις αίθουσες των δικαστηρίων, γνώρισε όμως δόξα απαράμιλλη στο περιβάλλον της σχολής του. Έγραψε πολλά με τρόπο λαμπρό και δίδαξε πολλούς». O Κοϊντιλιανός του αποδίδει τον ορισμό της ρητορικής ως πειθοῦς δημιουργοῦ(Institutio oratoria 2.15.4). Οι καθοριστικής σημασίας παιδαγωγικές του πεποιθήσεις,^[107] η οργανωτική του δεξιότητα, οι ηθικο-πολιτικές του αρχές, που ανταποκρίνονταν στην κοινή αντίληψη της δικής του αλλά και μεταγενέστερων εποχών, είναι οι κύριοι παράγοντες που του εξασφάλισαν τη μεγάλη και διαρκή επιρροή.

Μαθήτευσε δίπλα στον Πρόδικο και τον Γοργία -στο πρόσωπό του ολοκληρώνεται η «σοφιστική κίνηση»-, ενώ στους μαθητές του συγκαταλέγονται ο Νικοκλής, γιος του βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, ο Σπεύσιππος, ο διάδοχος του Πλάτωνα στην κεφαλή της Ακαδημίας, οι ιστορικοί Θεόπομπος και Έφορος και οι νεότεροι ρήτορες Ισαίος, Λυκούργος, Υπερείδης.^[108]

Αιχμή του δόρατος της ισοκρατικής διδασκαλίας είναι ο συνδυασμός της ρητορικής τεχνικής με τη φιλοσοφία. Έγραφε λόγους, για να τους μιμούνται οι μαθητές του, ισχυριζόταν όμως παράλληλα ότι δίδασκε λεπτομερείς κανόνες σχετικά με τη ρητορική σύνθεση, ενώ ονόμαζε τη δική του ρητορική διδασκαλία «φιλοσοφία» (Κατὰ τῶν Σοφιστῶν 16-18).^[109]

Το ισοκρατικό corpus περιλαμβάνει συνολικά εξήντα έργα. Κιόλας όμως στην αρχαιότητα γνήσια θεωρούνταν περίπου είκοσι λόγοι και εννέα επιστολές - σήμερα δεν θεωρούνται όλες δικές του.^[110] Πρόκειται για κείμενα με υψηλή κατά κανόνα λογοτεχνική αξία. Μία ομάδα αποτελούν τα προγραμματικά συγγράμματα, όπου ο Ισοκράτης συζητά τις προσωπικές του και τις σύγχρονες απόψεις για θέματα παιδείας. Έξι από τους λόγους του είναι δικανικοί: Πρὸς Εὐθύνουν ἀμάρτυρος, Πρὸς Καλλίμαχον παραγραφή, Κατὰ Λοχίτου, Περὶ τοῦ ζεύγους, Τραπεζιτικός, Αἰγινητικός. Άλλα έργα του αναφέρονται σε πολιτικά θέματα. Σε κάποια από αυτά ο συγγραφέας ανακοινώνει την (προφητική) διδασκαλία του, την ιδέα της πανελλήνιας σύμπραξης κατά του κοινού εχθρού (όπως στον λόγο του Φίλιππος, 346 π.Χ.) - οι καταβολές της εντοπίζονται κιόλας στον δάσκαλό του, τον Γοργία.^[111]

Στο έργο του κυριαρχούν οι επιδεικτικοί λόγοι - ορισμένοι έχουν πολιτικό περιεχόμενο: Πανηγυρικός, Ἀρεοπαγιτικός, Περὶ εἰρήνης, Φίλιππος, Παναθηναϊκός, Πλαταϊκός κ.ά. Επιδεικτικοί είναι και οι λόγοι Ἑλένη και Βούσιρις, όπου ο Ισοκράτης παραθέτει δικά του υποδείγματα ρητορικών ασκήσεων. Δύο ακόμη επιδεικτικοί λόγοι ο Κατὰ τῶν σοφιστῶν (χρονολογείται κατά κανόνα γύρω στα 390 π.Χ.) και ο Περὶ ἀντιδόσεως, ο δεύτερος με στοιχεία αυτοβιογραφίας, περιέχουν τις απόψεις του για τη σωστή αγωγή των νέων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει σε κάθε περίπτωση η πληροφορία ότι ο Ισοκράτης δεν διέκρινε ως ιδιαίτερο είδος τους ψόγους ή τα εγκώμια, παρά το γεγονός ότι o βασικός του νεοτερισμός ήταν οι εγκωμιαστικοί λόγοι. Έχουμε εξάλλου μαρτυρίες για ένα δικό του διδακτικό τεχνικό εγχειρίδιο ρητορικής, μια Ρητορικήν Τέχνην.^[112]

Μπορεί ο Ισοκράτης να ανήκει στον κανόνα των «εγκεκριμένων» (από τους αττικιστές) εκπροσώπων της αττικής ρητορείας, ωστόσο το ύφος του διαφέρει σημαντικά από το φυσικό και λιτό ύφος του απόλυτου προτύπου της κίνησης, του ρήτορα Λυσία - ο Κικέρωνας μιλά χαριτωμένα για ισοκρατικό «μυροθήκιον» (Epistulae ad Atticum 2.1.1). Ο λόγος του διακρίνεται κατά κανόνα από «μακρόσυρτες περιόδους» (Φ. Κακριδής), πλούσιες σε δευτερεύουσες προτάσεις - ό,τι ονομάζει ο Αριστοτέλης λέξιν κατεστραμμένην. «Είναι αρχιτεκτονημένες με προσοχή, οργανωμένες με αντιστοιχίες και αντιθέσεις, ἰσόκωλα, ὁμοιόαρκτα και ὁμοιοτέλευτα - γοργίεια σχήματα στην υπηρεσία της συνθετικής σκέψης».^[113] Τις ρητορικές του συνθέσεις διακρίνουν η καθαρότητα και η εύλογη δομή. Η μαρτυρία του Διονύσιου του Αλικαρνασσέα για τον Λυσία επιτρέπει μάλιστα να υποθέσουμε ότι ο Ισοκράτης γνώριζε και ακολουθούσε (αν δεν είχε εισηγηθεί ο ίδιος) τη διαίρεση του λόγου σε μέρη: προοίμιον, πρόθεσις/εὐμάθεια, πίστεις (εἰς τὸ πρᾶγμα, τὸ ἦθος, τὸ πάθος), ἐπίλογος (σε δύο μέρη: ἀνακεφαλαιωτικόν και παθητικόν). Στόχευε εξάλλου να γεννήσει με τον λόγο του την αίσθηση ρυθμού, αφού είναι η αρμονία που εντοπίζεται στον λόγο και στα σχήματα, και όχι απλά η επιλογή των ονομάτων αυτό που γεννά, κατά τον συγγραφέα, την αίσθηση του κάλλους και της μεγαλοπρέπειας, της σεμνότητας. Ωστόσο, επέμενε στη διάκριση μεταξύ ποίησης και πεζογραφίας, του ρυθμού στον πεζό λόγο και του μέτρου στην ποίηση.^[114] Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για ζητήματα ύφους παραμένει ζωντανό από την αρχή ως το τέλος της καριέρας του -αποδεικνύεται άλλωστε και μέσα από τη χρήση τεχνικών όρων, (κῶλον, κόμμα, περίοδος)- στον Παναθηναϊκόν 1-4 του όμως (είναι πια γέροντας ενενήντα τεσσάρων ετών) αποστασιοποιείται από τις νεανικές του προτιμήσεις, την ενθουσιώδη λεκτική ποικιλίαν εκείνων των χρόνων, και δηλώνει ότι θα ακολουθήσει τρόπους εκφραστικούς που ταιριάζουν στην ωριμότητά του, συνθέτοντας λόγον μαλακώτερον.

Βιβλιογραφία:

Manfred Fuhrmann, Die antike Rhetorik. Eine Einführung, Artemis & Winkler Verlag, Ζυρίχη 19954 (1η έκδ. Μόναχο, 1984).

Φάνης Ι. Κακριδής, Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2006 (Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση 3, 1η ανατύπωση, με μικρές διορθώσεις. 1η έκδ. 2005). Ενότητα 3.6.Α. Ρητορεία και ρητορική.

George A. Kennedy, Ιστορία της κλασικής ρητορικής αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής. Μτφρ. Ν. Νικολούδης, επίβλ. Ι. Αναστασίου. 5η έκδ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2004 (20001ˑ τίτλ. πρωτ.: A New History of Classical Rhetoric, Princeton University Press, Νέα Υερσέη 1994).

Franco Montanari, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας. Από τον 8ο αι. π.Χ. έως τον 6ο αι. μ.Χ. με τη συνεργασία του Fausto Montana, επιμ. Δ. Ιακώβ, Α. Ρεγκάκος. Μτφρ. Σ. Κουτράκης, Δ. Κουκουζίκα, Κ. Σιββά, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2008 (τίτλ. πρωτ.: Storia della letteratura greca, Ρώμη, Μπάρι 1998).