Εξώφυλλο

Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι

των Β. Κάλφα και Γ. Ζωγραφίδη
Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών

14.9. Μήπως έχεις χαθεί μέσα σε δρόμους που καίνε; Ο «πλατωνισμός» του Ωριγένη

Ο Ωριγένης έμεινε γνωστός ως πλατωνικός χριστιανός. Πρωτεργάτες για τη δημιουργία αυτής της εικόνας είναι οι σύγχρονοί του αντίπαλοι και αρκετοί σύγχρονοί μας μελετητές. Άλλοι για να δικαιολογήσουν τις αιρετικές αποκλίσεις, που του καταλογίστηκαν τρεις αιώνες μετά, και έτσι να αποδείξουν ότι η ελληνική φιλοσοφία είναι μητέρα των αιρέσεων. Άλλοι για να καταγγείλουν ότι ο ανατολικός χριστιανισμός παραείναι φιλοσοφικός και αντίθετος προς την απλότητα των Ευαγγελίων. Άλλοι για να υποστηρίξουν ότι έχει και ο χριστιανισμός τη φιλοσοφία του. Άλλοι για να καταλήξουν ότι ο Πλατωνισμός είναι το φιλοσοφικό υπόβαθρο του χριστιανισμού, ο οποίος είναι απλώς ένας «Πλατωνισμός για τις μάζες». Άλλοι για να προτείνουν ότι οι χριστιανοί οφείλουν να είναι Πλατωνικοί.

Είναι αμφίβολο αν οι ιδέες για τις οποίες ο Ωριγένης καταδικάστηκε στην Ε' Οικουμενική Σύνοδο (το 553 μ.Χ.) είναι όλες δικές του: περί προϋπάρξεως των ψυχών, μετεμψύχωσης, αναγκαστικής δημιουργίας του κόσμου και άλλα σχετικά.

Είναι όμως αλήθεια ότι τόσο στη θεολογία του όσο και στην κοσμολογία και στην ανθρωπολογία του υπάρχουν πολλά στοιχεία που παραπέμπουν στον Πλατωνισμό (όπως βέβαια και στον Στωικισμό). Η φύση και η ενότητα του θείου, η έννοια της πρώτης αρχής, η αποδοχή μιας παγκόσμιας πρόνοιας, οι σχέσεις μεταξύ των νοητών ή των νοητών με τα αισθητά, η στάση προς το σώμα: όλα είναι θέματα τρέχοντα στις φιλοσοφικές συζητήσεις της εποχής εκείνης. Και οι θέσεις του Ωριγένη θυμίζουν αντίστοιχες πλατωνικές (ή στωικές) αντιλήψεις.

Είναι μια συνέχεια που αφορά μόνο λέξεις και εικόνες; Στοιχεία που ο Ωριγένης δανείστηκε από τη φιλοσοφία, αλλά στα καινούργια συμφραζόμενα έχουν χάσει το πρωταρχικό τους νόημα; Ή μήπως η χρήση τους έχει επηρεάσει τον πυρήνα της σκέψης του Αλεξανδρινού;

Πάντως, για τον ίδιο όλα αποτελούν απόπειρες ερμηνείας της γραφής και υπεράσπισης της παράδοσης. Ακόμη και ο ασκητισμός του («πλατωνικής χροιάς») δεν προερχόταν από την πεποίθηση για την κακία της ύλης καθεαυτήν·πήγαζε από την επιθυμία να εναρμονιστεί η ύλη με τις βλέψεις της ψυχής σε μια κατάσταση μέγιστης ελευθερίας, για να ιδωθεί η αλήθεια.

Τελικά, η Αλεξάνδρεια είναι για τον πλατωνισμό ό,τι το Λονδίνο για την ομίχλη (ή η Αθήνα για το νέφος;). Ο κατεξοχήν τόπος τους. Δεν μπορούμε να τα σκεφτούμε, ή ίσως να τα ζήσουμε, χωριστά. Όμως για να κατανοήσουμε αυτή την πτυχή του έργου του Ωριγένη, το σχήμα που καλύτερα ταιριάζει είναι «συνέχεια και ασυνέχεια». Ή, με άλλα λόγια: το έργο του περιέχει αντισώματα στον πλατωνισμό, σαν απόδειξη ότι έχει υποφέρει και έχει αποκρούσει τις επιθέσεις του.