Εξώφυλλο

Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι

των Β. Κάλφα και Γ. Ζωγραφίδη
Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών

9.2. Οι Σωκρατικοί: μια ρίζα, λίγοι κορμοί, πολλά κλαδιά

Οι μαθητές του Σωκράτη ήταν πολλοί και διαφορετικοί μεταξύ τους: άλλοι ήταν αθηναίοι πολίτες και άλλοι είχαν έρθει από άλλες πόλεις, άλλοι απλοί πολίτες κι άλλοι εξέχουσες προσωπικότητες του δημόσιου βίου, άλλοι αφοσιωμένοι στη φιλοσοφία κι άλλοι βουτηγμένοι στην καθημερινότητα του σπιτιού, της δουλειάς, της πολιτικής. Ανάμεσά τους γόνοι ισχυρών αριστοκρατικών οικογενειών (Πλάτων, Κριτίας, Χαρμίδης, Αλκιβιάδης), γιοι δούλων (Αντισθένης) ή πρώην δούλοι (Φαίδων)· δημοκρατικοί (Χαιρεφών), ολιγαρχικοί (Ξενοφών), φίλοι των τυράννων (Κριτίας, Χαρμίδης) ή πολιτικά αδιάφοροι (Αντισθένης). Οι διαφορές τους στην καταγωγή, την κοινωνική τάξη, την οικονομική κατάσταση, τις πολιτικές πεποιθήσεις και την παιδεία τους ήταν μεγάλες και δεν κρύβονταν. Εξάλλου, δεν χρειαζόταν να ήταν και όλοι φίλοι μεταξύ τους!

Όλοι τους ξεκίνησαν από τη βασική σωκρατική θέση ότι η γνώση φέρνει αρετή και η αρετή ευτυχία. Παρά την ποικιλία των απόψεών τους, όλοι ανέθεταν στη φιλοσοφία το ύψιστο καθήκον να διαμορφώνει την ηθική προσωπικότητα του ανθρώπου, να του προσφέρει τη δύναμη να ελέγχει τον ίδιο του τον εαυτό, καθώς και τις αξίες και τις συνήθειες της ζωής - της καθημερινής, της πολιτικής, της φιλοσοφικής.

Ο δρόμος όμως που χάραξαν για την ευτυχία ήταν διαφορετικός: για μερικούς περνούσε μέσα από την απόλαυση χωρίς όρια, για άλλους σήμαινε άσκηση και πειθαρχία - μέσα στην πολιτεία ή ανεξάρτητα από τις εξωτερικές συνθήκες. Διαφορετικός ο δρόμος, αλλά με το ίδιο όνομα (φιλοσοφία) και με τον ίδιο οδοιπόρο: το άτομο.

Πολλοί προσπάθησαν να συνεχίσουν το έργο του Σωκράτη. Ο πιο σπουδαίος ήταν, ασφαλώς, ο Πλάτων. Δεν ήταν όμως ο μοναδικός, ούτε η Ακαδημία του έμεινε η μόνη φιλοσοφική σχολή. Και άλλοι φίλοι ή συνομιλητές του Σωκράτη ίδρυσαν τις δικές τους σχολές: ο Αντισθένης, ο Αρίστιππος από την Κυρήνη, ο Ευκλείδης από τα Μέγαρα και ο Φαίδων από την Ηλεία. Σχολές που αναπτύχθηκαν ως τα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ. Άλλες έσβησαν γρήγορα κι άλλες άντεξαν στον χρόνο.

Από τους συνεχιστές του Σωκράτη (άμεσους ή έμμεσους, κοντινούς ή μακρινούς), κάποιοι προτίμησαν τις Σχολές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, με τα πολλά μαθήματα και την τάση για συστηματοποίηση της φιλοσοφίας. Κάποιοι δεν θέλησαν, δεν προσπάθησαν ή δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν αυτή την πορεία. Εξάλλου, ως προς αυτό επικαλούνταν τον Σωκράτη: αυτός δεν τόνιζε την υπεροχή του προφορικού λόγου, χωρίς να τον υποστηρίξει γραπτώς (όπως έκανε ο Πλάτων) αλλά εμπράκτως; Αυτός δεν δίδαξε μόνο με το παράδειγμά του, χωρίς να αφήσει κείμενα και χωρίς τη φιλοδοξία να προσθέσει κάτι στην ανθρώπινη γνώση;

Κι αν για αιώνες (ουσιαστικά μέχρι σήμερα) τους αποκαλούν «μικρούς (ελάσσονες) Σωκρατικούς», οι ίδιοι δεν πρέπει να θεωρούσαν μειωτικό έναν τέτοιο χαρακτηρισμό. Τιμή τους θα ήταν ότι είναι «Σωκρατικοί», ότι δεν πρόδωσαν την παράδοση του Σωκράτη. Αν «μεγάλος Σωκρατικός» είναι ο Πλάτων, αυτός είναι και ο κεντρικός φιλοσοφικός στόχος τους: ο «μεγάλος Σωκρατικός», που (όπως πίστευαν) διαστρέβλωσε το πνεύμα του δασκάλου του παρά την προσωπική σχέση που είχε μαζί του.

Οι Σωκρατικοί και οι κατοπινοί φιλόσοφοι επιτέθηκαν εναντίον του Πλάτωνα (και του Αριστοτέλη): είτε με αυστηρά φιλοσοφικό τρόπο, αναιρώντας θέσεις και επιχειρήματα· είτε με χτυπήματα κάτω από τη μέση, με χλευασμούς και υπονοούμενα για τον βίο και την πολιτεία ή για τη συνέπεια λόγων και έργων των δύο φιλοσόφων. Οι δύο μεγάλοι φιλόσοφοι παρουσίασαν λογικές (ευφυείς και εντυπωσιακές) θεωρητικές κατασκευές. Έμοιαζε όμως να τις θεωρούσαν πιο αληθινές από την πραγματικότητα, ενώ τις είχαν φτιάξει για να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα.

Μακριά από θεωρητικούς πειραματισμούς και με το μάτι στραμμένο στην πραγματικότητα, οι ελάσσονες φιλόσοφοι πίστευαν και διακήρυτταν ότι αποτελούν τους αυθεντικούς κληρονόμους της σωκρατικής φιλοσοφίας· μιας φιλοσοφίας που είχε στο κέντρο της τον συγκεκριμένο άνθρωπο και τη διασφάλιση της ευδαιμονίας του.