Εξώφυλλο

Ανεμόσκαλα
Συμφραστικοί Πίνακες Λέξεων για Μείζονες Νεοέλληνες Ποιητές

Σκαρφαλώνοντας λέξεις όπως μιαν ανεμόσκαλα. Γιώργος Σεφέρης, «“Νότες” για ένα ποίημα» (ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΓΥΜΝΑΣΜΑΤΩΝ, Β΄)
Για τη ζωή και το έργο του Το ποιητικό του έργο
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879)

ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

To ψηφιακό corpus του ποιητικού έργου του Βαλαωρίτη περιλαμβάνει τις ποιητικές συλλογές που εκδόθηκαν όσο ζούσε αλλά και έργα που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του. Ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει εδώ στην ενότητα «Για τη ζωή και το έργο του» για να παρακολουθήσει την εξέλιξη του βίου και της ποιητικής του και να δει αναλυτικά εργογραφικά και βιβλιογραφικά στοιχεία. Εδώ σημειώνονται κάποια εκδοτικά στοιχεία που αφορούν τη συγκρότηση του ψηφιακού corpus στο περιβάλλον της Ανεμόσκαλας.

Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν υπάρχει σύγχρονη στερεότυπη έκδοση απάντων για το ποιητικό έργο του Βαλαωρίτη. Για τη συγκρότηση του ψηφιακού corpus αξιοποιήθηκαν οι πρώτες αυτοτελείς εκδόσεις των έργων και οι μετέπειτα συγκεντρωτικές εκδόσεις, ενώ για τη χρονολόγηση ορισμένων ποιημάτων αντλήθηκαν πληροφορίες και από τον αρχειακό κατάλογο του αρχείου της οικογένειας Βαλαωρίτη, που απόκειται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.). Κάποιες από τις πρώτες συγκεντρωτικές εκδόσεις πραγματοποιήθηκαν το 1868 (έκδοση του Π. Λάμπρου, όσο ακόμα ζούσε ο ποιητής), το 1891 (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, η πρώτη μεταθανάτια) και το 1907 στη σειρά «Βιβλιοθήκη Μαρασλή» σε επιμέλεια του γιου του ποιητή Ι. Α. Βαλαωρίτη, ενώ ακολούθησαν και άλλες (για τις επιμέρους διαφορές τους βλ. εδώ «Για τη ζωή και το έργο του > Βιβλιογραφία»). Το 1937 ο Πατριαρχέας δημοσίευσε και μια σειρά ανέκδοτα μέχρι τότε ποιήματα από το αρχείο του ποιητή (βλ. εδώ «Για τη ζωή και το έργο του > Βιβλιογραφία»), τα οποία έκτοτε περιλαμβάνονται στις συγκεντρωτικές εκδόσεις του έργου του. Η πλέον πρόσφατη και αξιόπιστη είναι η έκδοση Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Ποιήματα και Πεζά Β΄, επιλογή και φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδη και Ελένης Τσαντσάνογλου, Αθήνα: Ίκαρος, 1981, η οποία ωστόσο συνιστά ουσιαστικά εκτενή ανθολόγηση με επιλογή από τις ποιητικές συλλογές· στον τόμο αυτό αναδημοσιεύεται και η διορθωμένη από τον Γ.Π. Σαββίδη έκδοση του «Φωτεινού», που πρωτοκυκλοφόρησε το 1970 και η οποία βασίζεται σε χειρόγραφο του ποιητή με αποκατάσταση στίχων, ορθογραφική ενοποίηση κλπ. (Α. Βαλαωρίτη, Φωτεινός, Ερμής, 1970).

Ο αναγνώστης μπορεί να δει τον κατάλογο περιεχομένων κάνοντας κλικ στην επιλογή «Το ποιητικό του έργο» στην πάνω δεξιά γωνία. Προτιμήθηκε να τηρηθεί, κατά το δυνατόν, η χρονολογική σειρά έκδοσης των συλλογών, σύμφωνα και με την εκδοτική πρακτική που ακολουθείται στην ανθολογία Σαββίδη / Τσαντσάνογλου (1981). Στο εσωτερικό των συλλογών, σε όσες εξέδωσε ο ίδιος ο ποιητής τηρείται η ακολουθία ποιημάτων που είχε επιλέξει, ενώ σε όσες συγκροτούνται από τα κατάλοιπά του ακολουθείται η χρονολογική σειρά γραφής (ή, αν αυτή δεν είναι γνωστή, δημοσίευσης, η οποία σημειώνεται με αστερίσκο). Η χρονολογική σειρά δεν τηρείται σε προηγούμενες εκδόσεις Απάντων, που επιλέγουν να συνεκδόσουν τις τρεις μεγάλες ποιητικές συνθέσεις (Κυρά Φροσύνη, Διάκος, Φωτεινός), ενώ, ακολουθώντας την πρακτική και του γιου του Βαλαωρίτη, κάτω από τον τίτλο Μνημόσυνα και Έτερα Ποιήματα προσθέτουν και άλλα ποιήματα που δεν είχε εντάξει σε συλλογή ο ποιητής εν ζωή (βλ. αμέσως παρακάτω).

Επιμέρους εκδοτικά ζητήματα

Η συλλογή Μνημόσυνα πρωτοεκδόθηκε το 1857, ανατυπώθηκε το 1861 και εντάχθηκε στη συγκεντρωτική έκδοση του 1868 (Ποιήματα Αριστοτέλους Βαλαωρίτου, εκδιδόμενα υπό Παύλου Λάμπρου. Αθήνησι : Τύποις Λ. Μηλιάδου και Σ. Οικονόμου, 1868), με την προσθήκη μιας επιπλέον ενότητας με τον υπέρτιλτο «έτερα ποιήματα» [1], στην οποία ο Βαλαωρίτης ενέταξε και άλλα ποιήματα, γραμμένα μετά το 1857 (επικαιρικά και επιμνημόσυνα κυρίως). Στις μεταθανάτιες συγκεντρωτικές εκδόσεις που επιμελήθηκε ο γιος του, στην ενότητα των έτερων ποιημάτων των Μνημοσύνων εντάχθηκαν, χωρίς χρονολογική σειρά, και άλλα ανέκδοτα ή ανένταχτα μέχρι τότε ποιήματα του Βαλαωρίτη.

Στο ψηφιακό corpus της Ανεμόσκαλας, η συλλογή Μνημόσυνα τοποθετείται χρονολογικά πριν την Κυρά Φροσύνη (1859) και περιέχει μόνο τα ποιήματα που υπήρχαν και στην έντυπη πρώτη έκδοση των Μνημοσύνων το 1857. Τα ποιήματα που πρόσθεσε ο ποιητής στη συγκεντρωτική έκδοση του 1868 , ονομάζοντάς τα «έτερα ποιήματα», συγκροτούν μια συλλογή με τον τίτλο Έτερα ποιήματα [1859-1866] και ακολουθούν τη σειρά που είχε επιλέξει ο ίδιος, με την προσθήκη ωστόσο του ποιήματος «Εις μνήμην Διονυσίου Κόμητος Σολωμού» που γράφτηκε και δημοσιεύτηκε ανώνυμα την ίδια περίοδο, αλλά δεν συμπεριλήφθηκε στην εν λόγω συγκεντρωτική έκδοση. Τα εκτενή ποιήματα «Το σήμαντρον» και «Αστραπόγιαννος» που συνεκδόθηκαν με τις μεγάλες ποιητικές συνθέσεις (με την Κυρά Φροσύνη το 1859 το πρώτο, με τον Διάκο το 1867 το δεύτερο), τοποθετούνται και εδώ χρονολογικά, αμέσως μετά τις συνθέσεις με τις οποίες συνεκδόθηκαν, και δεν εντάσσονται στα «έτερα ποιήματα» των Μνημοσύνων, όπως γίνεται συνήθως στις μεταθανάτιες συγκεντρωτικές εκδόσεις.

Από τα υπόλοιπα ποιήματα που προστέθηκαν μεταθανάτια στα «έτερα ποιήματα» των Μνημοσύνων, όσα μπορούν να χρονολογηθούν συγκροτούν τις ενότητες-συλλογές με τους ψευδότιτλους [Έτερα ποιήματα 1867-1871] και [Έτερα ποιήματα 1872-1878]· ανάμεσά τους παρεμβάλλεται η αυτοτελώς εκδομένη σύνθεση του 1872, Ο ανδριάς του αοιδίμου Γρηγορίου του Ε΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Τα υπόλοιπα, για τα οποία είναι άγνωστη η ημερομηνία γραφής τους, εντάσσονται στην ενότητα «Αχρονολόγητα-Αποσπάσματα», εκτός χρονολογικής σειράς. Επίσης εκτός χρονολογικής σειράς συγκροτούν μια διακριτή ενότητα και οι παραφράσεις ξενόγλωσσων ποιημάτων, όπως και οι νεανικές (και αποκηρυγμένες) ποιητικές δοκιμές του Βαλαωρίτη· από τα υπόλοιπα ανέκδοτα έργα που πρωτοδημοσιεύτηκαν στην έκδοση του 1937 σε επιμέλεια Β.Δ. Πατριαρχέα, δεν περιλαμβάνονται προγενέστερες μορφές εκδομένων ποιημάτων (με εξαίρεση κάποιες μορφές των νεανικών ποιημάτων σε αρχαΐζουσα γλώσσα, όπως ο «Ύμνος εις Λευκάταν», τα οποία αργότερα ο Βαλαωρίτης ξαναδουλεύει εξ αρχής σε δημοτική) καθώς και οι ενδογλωσσικές μεταφράσεις ειδυλλίων του Θεόκριτου αλλά και τα (ημιτελή) πρωτότυπα βουκολικά ποιήματα του Βαλαωρίτη, νεανικά πάρεργα κατά τα χρόνια των σπουδών του. Προστίθεται, ωστόσο, μέρος του ανέκδοτου ποιήματος «Στίχοι γραφθέντες κατά τας τελευταίας ημέρας της εις Ελβετίαν αναχωρήσεώς μου. Ποίημα εναντίον της Αγγλοκρατίας εν ταις Ιονίοις Νήσοις» (1842-43)· το ανέκδοτο αυτό ποίημα αριθμεί 3.500 στίχους και μέρος του δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην ανθολογία Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Ένας ρομαντικός, ανθολόγηση, εισαγωγή Ν. Βαλαωρίτης. Αθήνα: Ερμής, 1989, ενώ όπως σημειώνει ο επιμελητής της ανθολογίας, το ποίημα «είχε αφαιρεθεί από τα Ανέκδοτα του Πατριαρχέα (1937) λόγω της προληπτικής λογοκρισίας της Κυβερνήσεως του Ιω. Μεταξά».

Πριν τις μεγάλες ποιητικές συνθέσεις δημοσιεύουμε και τα εκτενή προλεγόμενα του ποιητή (χωρίς να περιλαμβάνονται στα αποτελέσματα του συμφραστικού πίνακα καθώς δεν αποτελούν ποιητική ύλη). Αντιθέτως παραλείπονται οι επιπλέον «ιδιαίτερες σημειώσεις» (ιστοριογραφικά και γλωσσικά σημειώματα) στην Κυρά Φροσύνη και επιλεκτικά οι εκτενείς ιστορικές επεξηγήσεις στις μεγάλες ποιητικές συνθέσεις – σημαντικό μεν περικείμενο για την πληρέστερη κατανόηση του κειμένου, δημιουργούσε όμως σημαντικά προβλήματα στην τεχνική συγκρότηση συμφραστικού πίνακα. Για αυτά παραπέμπουμε στις ψηφιοποιημένες πρώτες εκδόσεις στην Ανέμη (βλ. εδώ Για τη Ζωή και το Έργο του > Βιβλιογραφία). Επιπλέον, σύμφωνα με την τακτική που ακολούθησε και ο Γ.Π. Σαββίδης ήδη στην επανέκδοση του Φωτεινού, «οι αράδες των αραιών τελειών που ο Βαλαωρίτης χρησιμοποιούσε συστηματικά για να χωρίζει τις δραματικές υποδιαιρέσεις των ποιημάτων του» αντικαθίστανται με αστερίσκο, ώστε να μην δημιουργείται η εντύπωση χάσματος στίχων, ενώ προστίθενται οι ενδείξεις των ομιλούντων προσώπων. Ο ορθογραφικός εκσυγχρονισμός έγινε σύμφωνα με τις εκδοτικές αρχές που διέπουν το σύνολο των κειμένων της ψηφιακής Ανεμόσκαλας. Σημειώνουμε ωστόσο τα παρακάτω σημεία: α) εκσυγχρονίστηκε η λέξη καριοφίλι παντού, παρά τη ρητή αντίρρηση που κατέγραψε ο Βαλαωρίτης στις γλωσσικές σημειώσεις του Διάκου, καθώς η ένταξη του έργου του ποιητή σε ένα ευρύτερο περιβάλλον συνομιλίας με άλλα ποιητικά έργα καθιστά απαραίτητη την ενοποίηση, β) στο ποίημα «Η πρωτομαρτιά ή το Χελιδόνι» διατηρήθηκε ο τύπος «χελιδόνι» στον τίτλο, όπως και στην πρώτη δημοσίευση (οι επιμελητές της ανθολογίας του 1981 αλλάζουν σε «χιλιδόνι», καθώς αυτός ο τύπος επικρατεί στα ποιήματα), γ) σε εκδόσεις του 19ου αιώνα ή των αρχών του 20ού που αναπαράγουν κείμενα του 19ου, όπως είναι οι συγκεντρωτικές εκδόσεις του έργου του Βαλαωρίτη, απαντάται η ορθογραφική σύμβαση της εποχής να αποδίδεται το δίψηφο τς με το δίψηφο τζ (όχι όμως με συνέπεια). Γενικότερα στο ψηφιακό σώμα κειμένων της Ανεμόσκαλας το τζ σε αυτές τις περιπτώσεις μεταγράφεται σε τσ (π.χ. Ανδρούτζος σε Ανδρούτσος).

Μ. Ακριτίδου. Τελευταία ενημέρωση Νοέμβριος 2018.

Προτεινόμενη βιβλιογραφική παραπομπή:  Μαρία Ακριτίδου, «Αριστοτέλης Βαλαωρίτης: εκδοτικό σημείωμα»,  Ανεμόσκαλα: σώματα κειμένων και συμφραστικοί πίνακες για μείζονες Νεοέλληνες ποιητές. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2011-2017, (τελευταία πρόσβαση: ../../…).

[1] Σε αυτήν, μετά την ενότητα των Μνημοσύνων του 1857, ακολουθεί η ενότητα «Ανέκδοτα», με τα εξής (δεν ακολουθείται χρονολογική σειρά, καθώς προτάσσεται η αφιέρωσις):

  • Αφιέρωσις τη Αυτού Μεγαλειότητι τω Βασιλεί των Ελλήνων Γεωργίω Α΄
  • Εικοστή πέμπτη Μαρτίου
  • Ο ασπασμός προς την μητέρα Ελλάδα
  • Ο βράχος και το κύμα
  • Το ξεριζωμένο δέντρο

Ακολουθεί μια ακόμα ενότητα με τον τίτλο (και πάλι) «Μνημόσυνα», που περιλαμβάνει τα εξής:

  • Επί του εν τω αθηναϊκώ νεκροταφείομνήματος της οικογένειας Βερέττα
  • Επί του τάφου Μάρκου Φλαμπουριάρου
  • Επί της νεκρικής κλίνης Στεφάνου Μεσσαλά μόλις εφήβου
  • Επί του τάφου της θυγατρός Δρούμμονδ Ουλφ