Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

«Ο 18ος αι. (κυρίως οι τελευταίες δεκαετίες) και οι δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου, που αποτελούν ενιαία ιστορική περίοδο για τον ελληνικό κόσμο, παρά τις αρνητικές επιδράσεις της οθωμανικής κυριαρχίας χαρακτηρίζονται από την αξιοποίηση σε μεγαλύτερο από άλλοτε βαθμό του ανθρώπινου υλικού καθώς αυτό μετατρέπεται σε παραγωγική δύναμη, βασικά στη γεωργία^. παράλληλα δημιουργούνται οι απαραίτητες υλικές προϋποθέσεις για τη συγκρότηση της νέας ελληνικής κοινωνίας. Στο τέλος της περιόδου αυτής, μέσα από πολλαπλές αντιφάσεις και συνειδητοποιήσεις, διαμορφώνεται η ιδέα και η ανάγκη του εθνικού κράτους, στηριγμένου στην πληθυσμιακή και πολιτιστική ενότητα του νέου Ελληνισμού, γεγονός το οποίο, σαν ιδέα και σαν ανάγκη, είναι επαναστατικό για την εποχή του.»

«Η βελτίωση των όρων υπό τους οποίους ζη ο Ελληνισμός στον 18ο αι. αποτελεί μια πραγματικότητα, αισθητή σε οποιονδήποτε τομέα και αν κανείς αναχθή. Αρχινημένη- κιόλας από την προηγούμενη εκατονταετηρίδα, συνεχίζει μια καθαρά ανοδική πορεία, ανεξάρτητα από κάποιες μερικές ή σύντομες πτώσεις^. αμέτοχη από τη γραμμή αυτή, δεν είναι ούτε η πνευματική ζωή του Ελληνισμού ούτε η ζωή των ελληνικών συνειδήσεων. Θα ονομάσουμε, λοιπόν, Διαφωτισμό το σύνολο των πνευματικών εκείνων και συνειδησιακών φαινομένων της νέας ελληνικής ιστορίας όσα συμβαδίζουν με τη γενική προαγωγή του Ελληνισμού, και πριν από τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, αλλά και, ιδίως, μετά, και των οποίων φυσική απόληξη πρέπει να θεωρήσουμε την Ελληνική Επανάσταση: πραγματικά, μετά τον Αγώνα δημιουργούνται ολότελα καινούριοι όροι ζωής για τον Ελληνισμό, οι οποίοι επόμενο είναι να έχουν την ανταπόκρισή τους και στον πνευματικό τομέα.»

«Για να βρούμε το σημείο εκκίνησης της "αναγέννησης", που στηρίζεται σε μια παρατεταμένη επαφή της ελληνικής σκέψης με "τα φώτα της Ευρώπης", δεν πρέπει να ψάξουμε στο κωνσταντινοπολίτικο περιβάλλον, το προσκολλημένο στους Φαναριώτες και στη "Μεγάλη Εκκλησία", αλλά στα νέα πολιτιστικά κέντρα της Βόρειας Ελλάδας, στ' άλλα αστικά κέντρα (δεν αναφέρω εδώ παρά τις Σχολές των Ιωαννίνων) και στις εμπορικές παροικίες της Δύσης, τις συνδεμένες με την εκκολαπτόμενη αστική τάξη. Η προοδευτική διείσδυση του νέου ιδεώδους στην Ελλάδα ακολουθεί από κοντά τη στερέωση αυτής της νέας εθνικής δύναμης κι αντανακλά το πνεύμα των ομάδων που τη συνθέτουν στους διαδοχικούς σταθμούς του σχηματισμού της και της προσπάθειάς της να κατευθύνει την εθνική ζωή. H μελέτη των μαθηματικών, της φυσικής, της χημείας κ.λπ. βρίσκονται στη βάση του νέου πνευματικού προσανατολισμού, αλλ’ η εξάπλωση των εφαρμοσμένων επιστημών δεν έχει πια σαν μοναδικό σκοπό τον εμπλουτισμό των πρακτικών γνώσεων, αλλά και συνεισφέρει στην ανανέωση της θεωρητικής σκέψης και στη δημιουργία μιας νέας αντίληψης για τη ζωή, φέρνοντας τους Έλληνες διανοούμενους σ' επαφή με την ορθολογιστική σκέψη της εποχής.»

«Κατά τον 18ο αιώνα συντελέστηκαν μερικές πολύ σημαντικές αλλαγές στη φύση της ελληνικής κοινωνίας, οι οποίες ενθάρρυναν κάποια τολμηρά πνεύματα ανάμεσα στους Έλληνες να κάνουν σχέδια για έναν απελευθερωτικό αγώνα κατά των Τούρκων. Αυτοί όμως αντιμετώπισαν τεράστια δυσκολία να πείσουν τους συμπατριώτες τους-οι οποίοι είτε είχαν υποκύψει μοιρολατρικά στην τύχη τους είτε είχαν βολευτεί πολύ καλά στο υπάρχον καθεστώς για να σκέφτονται την αντίσταση- ότι τα σχέδιά τους ήταν κάθε άλλο παρά εξωπραγματικά. Προς τα τέλη του 18ου αιώνα άρχισαν να εκδηλώνονται τα πρώτα σκιρτήματα του εθνικού κινήματος, το οποίο έμελλε να καταλήξει στην ανάδειξη ενός ανεξάρτητου, αν και αυστηρά περιορισμένου εδαφικά, κράτους στα 1830. […]

Δεν θα υπήρχε καμιά προοπτική επιτυχίας της εξέγερσης αν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν είχε αποδυναμωθεί στρατιωτικά, εδαφικά και οικονομικά. […] Αυτή η φθίση των δυνάμεων και η δυσκολία παρακολούθησης των εξελίξεων στη στρατιωτική τεχνολογία κατέστησαν το οθωμανικό κράτος όλο και πιο ευάλωτο στις εξωτερικές προκλήσεις από την Αυστρία, την Περσία και τη Ρωσία. Από τον ύστερο 17ο αιώνα η εδαφική, και επομένως και η οικονομική, βάση της αυτοκρατορίας αρχίζει να συρρικνώνεται.»

«Γεννιέται ωστόσο το εξής εύλογο ερώτημα: Ήταν πράγματι "ομόγνωμον" το έθνος σε αυτό τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας του; Ήταν "ομόγνωμον" το μικρό εκείνο μέρος του έθνους που είχε αναδειχθεί στην ηγεσία του πριν και κατά τη διάρκεια του Αγώνα, με εξαίρεση την εκτός της επαναστατημένης Ελλάδας εκκλησιαστική ιεραρχία για τους λόγους που ήδη αναφέρθηκαν. Αυτό που έχει δε περισσότερη σημασία και από το ποσοστό επί του συνόλου που αντιπροσώπευε αυτό το "δεδηλωμένο" μέρος του έθνους ήταν η σπουδή να συναινέσουν, και μάλιστα να δηλώσουν δημοσίως τη συναίνεσή τους, και εκείνοι- οι καπετάνιοι των αρματολών, οι προεστοί και οι μητροπολίτες της επαναστατημένης χώρας- οι οποίοι δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν από τους θερμότερους θαυμαστές της Ευρώπης με τη σημασία που ορίστηκε προηγουμένως. Η δημόσια συναίνεση αυτών των ηγετικών στοιχείων, καιροσκοπική ίσως σε πολλές περιπτώσεις παρά ειλικρινής, φανερώνει την απήχηση αυτής της Ευρώπης στην επαναστατημένη χώρα και την ανάγκη που αισθάνονταν ακόμα και όσοι δεν συμφωνούσαν κατά βάθος με αυτό τον ιδεολογικό προσανατολισμό να δηλώσουν τη συμφωνία τους.

Ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός του Αδαμάντιου Κοραή ή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, του Θεόκλητου Φαρμακίδη ή του μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνατίου, του Ιωάννη Θεοτόκη ή του Ιωάννη Κωλέττη δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ασφαλής δείκτης ενός γενικότερου ιδεολογικού προσανατολισμού προς την Ευρώπη. Αυτοί και δεκάδες άλλοι που άφησαν σχετικές μαρτυρίες ήταν γνωστοί θαυμαστές του ευρωπαϊκού πολιτισμού και γενικότερα της Δύσης, και υποστηρικτές της ανάγκης να εισαχθούν στην Ελλάδα αρχές και θεσμοί που είχαν αναπτυχθεί και ευδοκιμήσει στην Εσπερία. Δεν αντιπροσώπευαν όμως αυτοί το σύνολο, ούτε καν το κύριο μέρος, της ηγετικής ομάδας που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ιδεολογική κατεύθυνση του Αγώνα.»

«Η νέα πολιτική και κοινωνική κατάσταση που διαμορφώθηκε στην Ευρώπη με τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους Πολέμους έδωσε νέα τροπή στα επαναστατικά ιδανικά των υποδούλων. Ο νεωτεριστικός ιδεολογικός κόσμος του φιλελευθερισμού, η πίστη στο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών και της απαγκίστρωσής τους από κάθε ξένο κυρίαρχο και γενικότερα όλο εκείνο το συνακόλουθο της Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων φιλελευθερο-λαϊκό ρεύμα δεν άφησε ασυγκίνητους τους Έλληνες. Αντίθετα έγιναν εξαιρετικά δεκτικοί των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, οι οποίες έγιναν γνωστές στους τουρκοκρατούμενους πληθυσμούς χάρη στην πυκνή πλέον επικοινωνία με τη Δύση. Οι Έλληνες λόγιοι της διασποράς, οι ομογενείς των ελληνικών παροικιών του εξωτερικού, οι φαναριώτικοι κύκλοι των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, οι Έλληνες στρατιωτικοί στην υπηρεσία του Ναπολέοντα ή άλλων Ευρωπαίων ηγεμόνων, οι απλοί έμποροι και ναυτικοί διέδωσαν τις νέες ιδέες του φιλελευθερισμού σε πλατείς κύκλους, στα αστικά κέντρα και την ύπαιθρο, ανάμεσα στους κλέφτες και τους αρματολούς καθώς και στους ανθρώπους της θάλασσας.»

«Η έκδοση ελληνικών ειδησεογραφικών και φιλολογικών φύλλων από τα τέλη ήδη του 18ου αιώνα στη Βιέννη και αργότερα σε άλλα κέντρα της ελληνικής διασποράς στη δυτική Ευρώπη, υπήρξε ανάμεσα σε άλλες πολιτισμικές, οικονομικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες του Ελληνισμού, το αποτέλεσμα και η απόληξη μακρών, αργών διαδικασιών. Το κίνημα για την προαγωγή της παιδείας και τη διάδοση των γνώσεων παρουσιάζεται ήδη στον 17ο αιώνα, αν όχι ενωρίτερα. Ωστόσο οι εξελίξεις υπήρξαν αργές. Ολιγότερο αισθητές έως τα μέσα του 18ου αιώνα εντείνονται στις τελευταίες δεκαετίες του για να αποκτήσουν δύναμη στον αρχόμενο 19ο αιώνα και να φθάσουν στην πλέον ενδιαφέρουσα και σημαντική φάση τους στη δεκαετία που προηγήθηκε από την Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Σ' αυτήν ακριβώς τη δεκαετία ο ελληνικός Τύπος αποκτά εγκυρότητα και χαρακτήρα. Από το γεγονός ότι δημιουργήθηκε μέσα στο φιλελεύθερο, δημοκρατικό κλίμα, διάχυτο στη δυτική Ευρώπη στο γύρισμα του αιώνα, προορίσθηκε να διαδραματίσει ρόλο σημαντικό στην ενημέρωση του Ελληνισμού, αλλά και στη διαμόρφωση των νοοτροπιών και των συνειδήσεων, αποβαίνοντας στοιχείο προόδου στη ζωή του έθνους.»

«Για να θέσει το πρόγραμμά του σε εφαρμογή ο Ρήγας, αφού ολοκλήρωσε τις εκδόσεις του, αναχώρησε το Δεκέμβριο του 1797 από τη Βιέννη για την Τεργέστη, με σκοπό να κατέλθει στην Ελλάδα. Αρχικός του προορισμός ενδεχομένως να ήταν η Μάνη, της οποίας η φήμη ως ανυπόταχτης στους Οθωμανούς της περιοχής ίσως να λήφθηκε υπόψη στους στρατηγικούς του σχεδιασμούς. Στην Τεργέστη όμως ο Ρήγας συνελήφθη από την αυστριακή αστυνομία και οδηγήθηκε στη Βιέννη, όπου υποβλήθηκε σε εξονυχιστική ανάκριση για αρκετούς μήνες. Μαζί του συνελήφθησαν και αρκετοί συνεργάτες του, που επίσης υποβλήθηκαν σε ανακρίσεις, πιθανόν, όπως και ο Ρήγας, και σε βασανιστήρια. […] Μετά την ανάκριση οι αυστριακές αρχές παρέδωσαν το Ρήγα στις οθωμανικές αρχές μαζί με επτά από τους συντρόφους του που δεν ήταν υπήκοοι του Αυτοκράτορα αλλά είχαν διατηρήσει την οθωμανική τους ιθαγένεια. Οι σύντροφοι αυτοί του Ρήγα ήταν οι Χιώτες Ευστράτιος Αργέντης και Αντώνιος Κορωνιός, ο Δημήτριος Νικολίδης από τα Ιωάννινα, ο Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας από τη Σιάτιστα, οι αδελφοί Ιωάννης και Παναγιώτης Εμμανουήλ από την Καστοριά και ο Ιωάννης Καρατζάς από τη Λευκωσία της Κύπρου, ενώ ο νεαρός Χριστόφορος Περραιβός διέφυγε τη σύλληψη. Οι Τούρκοι φυλάκισαν τους Έλληνες πατριώτες στο φρούριο του Βελιγραδίου, όπου στις 24 Ιουνίου 1798 τους εκτέλεσαν. Έτσι, με το μαρτύριο, συντελείται το πέρασμα του Ρήγα και των συντρόφων του από την ιστορία στον κόσμο του θρύλου.»

«Πάντως ο Ρήγας μεταξύ των ετών 1790-1796 προετοιμαζόταν ψυχικά και πνευματικά για τον μεγάλο σκοπό του. Τον Αύγουστο του 1796 πήγε στη Βιέννη με την πρόθεση να προχώρηση στην εφαρμογή του προγράμματός του. Εκεί μύησε στην κίνησή του πολλούς Έλληνες σπουδαστές και εμπόρους, προπάντων από τη δυτική Μακεδονία (Καστοριά και Σιάτιστα). Δεν γνωρίζουμε αν τότε προχώρησε στην ίδρυση και οργάνωση μυστικής εταιρείας με ορισμένες αρχές ή άρθρα, ή αν περιορίσθηκε στη δημιουργία ενός κύκλου οπαδών και φίλων. Ο Φιλικός Γεώργιος Λασσάνης, πολλά χρόνια αργότερα, πάντως πριν από την επανάσταση του 1821, επιχείρησε να εξιχνίαση το μυστήριο και στράφηκε προς πρόσωπα που είχαν γνωρίσει τον Ρήγα ή τον θαύμαζαν και θεωρούνταν οπαδοί του, αλλά τελικά δεν κατόρθωσε να βεβαιωθή απόλυτα αν ο Ρήγας είχε συστήσει πραγματικά μια μυστική εταιρεία. Όπως γράφει ο Λασσάνης, "κανείς απ' αυτούς δεν ήξερε τίποτε που να αναφέρεται σε αναγνωριστικά σημεία ή στη μύηση μιας εταιρείας. Ομόφωνα όμως μου εξήγησαν, ότι ο Ρήγας απαιτούσε έναν όρκο σιωπής και συνεργασίας από εκείνους, στους οποίους εμπιστευόταν το σχέδιό του".»

«Το άλλο επαναστατικό φυλλάδιο, που επίσης τυπώθηκε το φθινόπωρο του 1797, ήταν το περίφημο κείμενο Νέα πολιτική διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νησιών και της Βλαχομπογδανίας. Το φυλλάδιο περιλάμβανε τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ελλάδος, τη διακήρυξη των δικαιωμάτων με τίτλο "Τα δίκαια του ανθρώπου" και το Σύνταγμα της υπό ίδρυση "Ελληνικής Δημοκρατίας", του νέου πολιτεύματος που θα αντικαθιστούσε το δεσποτισμό στις χώρες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το κείμενο του Ρήγα ακολουθεί πιστά το Σύνταγμα της Γαλλικής Δημοκρατίας του έτους 1793 με ορισμένες μικρές παρεμβολές από το σύνταγμα του 1795. Πιο ενδιαφέρουσες είναι οι προσθήκες του ίδιου του Ρήγα στις διατάξεις του πολιτεύματος, που αποβλέπουν να ανταποκριθούν στην πραγματικότητα του εθνολογικού πλουραλισμού της νέας πολιτείας. Η "Ελληνική Δημοκρατία" θα ήταν κράτος ενιαίο, όχι ομόσπονδο, εντόνως συμμετοχικό σε όλα τα επίπεδα και τομείς της διοίκησης. […] Οι ιδέες αυτές, ιδίως η ιδέα της ισότητας και της συναδέλφωσης των ατόμων και των πολιτισμικών ομάδων που αποδύονται από κοινού τον αγώνα της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, εμπνέουν και τα επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα, το "Θούριο", με τον οποίο κλείνει η Νέα Πολιτική Διοίκησις και τον "Πατριωτικό Ύμνο" και το "Τι καρτερείτε φίλοι και αδελφοί" του Στρατιωτικού Εγκολπίου. Με τα τραγούδια ο Ρήγας προφανώς απέβλεπε να μεταφέρει τα μηνύματά του με συγκινησιακά πιο αποτελεσματικό τρόπο σε ευρύτερες μάζες του πληθυσμού. Αν κρίνουμε από τη διάδοση του "Θούριου", τον οποίο ο Claude Fauriel αρκετά χρόνια μετά τη σύνθεσή του, κατέγραψε μεταξύ των δημοτικών τραγουδιών του ελληνικού λαού, η επικοινωνιακή αυτή αποτελεσματικότητα που επιδίωκε ο Ρήγας για τις ιδέες του επιτεύχθηκε.»

«Οι προσπάθειες του Ρήγα μπορεί να μην είχαν κάποιο πρακτικό αποτέλεσμα, προκάλεσαν όμως βαθιά ανησυχία τόσο στις οθωμανικές Αρχές όσο και στην ιεραρχία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, καθώς συνέπεσαν με την κατοχή των Επτανήσων το 1797 από τους Γάλλους, οι οποίοι έφεραν όλη την πανοπλία της "επαναστατικής απελευθέρωσης". Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την εισβολή του Βοναπάρτη στην Αίγυπτο-που ήταν τυπικά τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας- τον επόμενο χρόνο, το 1798, έφερε τα αθεϊστικά και στασιαστικά δόγματα της Γαλλικής Επανάστασης στα ίδια τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Η εξέγερση των Σέρβων το 1804, αρχικά ως αντίδραση κατά της αφόρητης καταπίεσης των γενιτσάρων και αργότερα με χαρακτήρα εθνικού ξεσηκωμού, αποτελούσε ενθαρρυντική ένδειξη της ευάλωτης θέσης στην οποία βρίσκονταν οι Οθωμανοί και την οποία αντιλήφθηκε πολύ καλά ο ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας (1806), του πιο αξιόλογου πολιτικού φυλλαδίου της προεπαναστατικής περιόδου.»

«Συχνά, στην αρθρογραφία ή στις δημόσιες ομιλίες για τον Ρήγα βαραίνει περισσότερο ο επαναστάτης, ο εθνεγέρτης, ο πρωτομάρτυρας και λησμονιέται ή υποβαθμίζεται ο πνευματικός άνθρωπος, με τις ανησυχίες και τις αναζητήσεις του, η συμβολή του στην πνευματική ζωή του τόπου. Η συμβολή του σε μια περίοδο πνευματικών γενικότερα αναζητήσεων, αφύπνισης των συνειδήσεων, διάδοσης των γραμμάτων, της επιστημονικής σκέψης. σε μια περίοδο κατά την οποία άρχισε να γίνεται συνείδηση, σε πλατύτερα συνεχώς στρώματα του λαού, ότι "παν γένος τότε αρχίζει να ανθή, όταν αρχίζη να περιθάλπη τας μούσας" (Δημ. Νικ. Λάρβαρις), όταν αρχίζει να διεισδύει στα "λαμπρά κτίσματα της Μαθηματικής, Φυσικής, Ιατρικής" (Αδ. Κοραής). Στη γενικότερη προσπάθεια των πνευματικών ανθρώπων των προεπαναστατικών χρόνων να μετακενώσουν στον ελληνικό χώρο το πνεύμα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, το πνεύμα του ορθού λόγου, τις κατακτήσεις της νεότερης επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης, τον απαλλαγμένο από προλήψεις και δεισιδαιμονίες στοχασμό, "να εκλαϊκεύσουν τις επιστήμες και να μεταφέρουν εις το ταλαίπωρον Γένος την μάθησιν της Ευρώπης" (Δημ. Καταρτζής) εντάσσεται και το Φυσικής Απάνθισμα του Ρήγα.»

«Από τους πρώτους κατέγραψε τη θυσία του ο Κοραής, ο οποίος σχολιάζει το φοβερό γεγονός της σύλληψης και του επικείμενου θανάτου του αγωνιστή της ελευθερίας και των συντρόφων του στην Αδελφική Διδασκαλία (1798): "Προ ολίγου έτι, της Γερμανίας ο Αυτοκράτωρ, αγκαλά βασανιζόμενος από οδυνηράν και θανάσιμον νόσον, η οποία καν έπρεπε να τον διδάξη την φιλανθρωπίαν και την συμπάθειαν, παρέδωκεν ασπλάχνως εις τον τύραννον της Ελλάδος οκτώ Γραικούς, οι οποίοι εν Βιέννη της Αουστρίας εζήτουν ησύχως τα αρμόδια μέσα του να φωτίσωσι, και από τον ζυγόν της δουλείας να ελευθερώσωσι τους ιδίους ομογενείς. Παρίστανται ίσως ταύτην την ώραν δέσμιοι ενώπιον του τυράννου οι γενναίοι ούτοι της ελευθερίας μάρτυρες, ίσως ταύτην την ώραν κατεβαίνει εις τας ιεράς των κεφάλας η μάχαιρα του δημίου, εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίμα από τας φλέβας των και ίπταται η μακάρια ψυχή των, διά να υπάγη να συγκατοικήσει με όλων των υπέρ ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδίμους ψυχάς".

Ο Ρήγας έκτοτε θα αποβεί ο θρύλος του απελευθερωτικού Αγώνα. Θα δώσει το όνομά του σε πολιτικές εταιρείες και ομάδες με σκοπούς εθνικούς, επαναστατικούς, προοδευτικούς και μη. Πέρασε γρήγορα από την ιστορία στον μύθο ως αδιαμφισβήτητο παράδειγμα πατριωτισμού και γενναιότητας, θάρρους και ευψυχίας.»

«Ο Κοραής καταγόταν από τη Χίο, γεννήθηκε στη Σμύρνη κι εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου και δέχτηκε την επίδραση του Διαφωτισμού και των ιδεών της επαναστατικής Γαλλίας. Βαθύτατα εχθρικός απέναντι στον ανώτερο ελληνικό κλήρο, προσπάθησε να πείσει τους 'Έλληνες λογίους πως ήταν απόγονοι των Αρχαίων Ελλήνων και πως εκείνο που χρειαζόταν ήταν να φωτιστούν με το πνεύμα του αρχαίου κόσμου, και ξεκινώντας από την αρχαία ελληνική γλώσσα-κατάλληλα συνδυασμένη με το νεότερο ελληνικό ιδίωμα κι εφοδιασμένη μ' ένα συντακτικό βασισμένο στις αρχές των Γάλλων φιλολόγων- να φτιάξουν μια λόγια γλώσσα, με την οποία να αντικαταστήσουν και τις απλές διαλέκτους του ελληνικού λαού και τη γλώσσα της Εκκλησίας. Ξεκίνησε λοιπόν για την πραγματοποίηση του διπλού αυτού σκοπού, εκδίδοντας αρχαίους συγγραφείς με εκτεταμένες εισαγωγές γραμμένες στη δική του "αποκαθαρμένη" γλώσσα, την καθαρεύουσα. Στις εισαγωγές αυτές έδινε τη δική του ερμηνεία του αρχαίου πνεύματος, μιαν ερμηνεία που περιττό να πούμε ότι ήταν βαθύτατα επηρεασμένη από τις νεωτεριστικές του ιδέες και συνοψιζόταν σε μια έκκληση προς τους συμπατριώτες του να αναμορφωθούν πνευματικά, έτσι ώστε να μπορέσουν κάποια μέρα να αποδείξουν πως είναι άξιοι να απελευθερωθούν και από το πατριαρχικό και από το τουρκικό σύστημα που τους κρατούσε δέσμιους.»

«Ο Αδαμάντιος Κοραής από το Παρίσι, με την αλληλογραφία του στην αρχή, με επικαιρικά και μαχητικά δημοσιεύματα αργότερα, προσπαθεί να στρέψη τα πνεύματα των ομογενών του προς τη δημοκρατική Γαλλία, "διά ν' απολαύσωσι την αληθινήν των προπατόρων των Ελευθερίαν, ασυγκρίτως διάφορον από την ρωσσικήν"… Αλλά την ίδια τη "Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου", την οποία άλλοι λαοί άργησαν πολύ να την πληροφορηθούν ή δεν την πληροφορήθηκαν ποτέ, την είχε διοχετεύσει στα Βαλκάνια (ελληνικά και σερβικά), δίνοντάς της μάλιστα τη μεγαλύτερη δυνατή δημοσιότητα, ήδη το 1791, ο κύκλος των Ελλήνων πατριωτών της Βιέννης.

Ο αντίκτυπος ήταν άμεσος στις παραδουνάβιες χώρες^. εκεί είχε τους πιο πολλούς αναγνώστες η Εφημερίς, ομογενείς και αλλογενείς, αλλά εκεί υπήρχαν επίσης σε μεγαλύτερο ποσοστό τα προηγμένα κοινωνικά στοιχεία, άνθρωποι που ήταν σε θέση να συγκινηθούν και να συγκλονισθούν διαβάζοντας τη Διακήρυξη και να μεταδώσουν τους ίδιους κραδασμούς και σε άλλους. Γάλλος προξενικός πράκτορας, γράφοντας το 1793 από τη Βλαχία, πληροφορούσε τους προϊσταμένους του για το πλήθος των εκεί φίλων και θαυμαστών της Γαλλίας, ανάμεσα στους οποίους διακρίνονται, γράφει, οι εκεί εγκατεστημένοι Ηπειρώτες και άλλοι Έλληνες έμποροι, όλοι τους ένθερμοι οπαδοί των επαναστατικών ιδεών έχουν μεταφράσει, προσθέτει, και ξέρουν απέξω τα Δίκαια του Ανθρώπου^. του ζητούν επίσης τα γαλλικά επαναστατικά τραγούδια, για να τα μεταφράσουν και αυτά στην ελληνική. Σ' αυτούς τους κύκλους ο Ρήγας μελετά τις Διακηρύξεις και τα Συντάγματα της επαναστατικής Γαλλίας.»

«Ο Κοραής, ήδη από το Υπόμνημα του 1803, παρατηρεί την ανάδυση στην Ελλάδα και την ελληνική διασπορά στη Δύση, μιας τάξης ορθοδόξων, ελληνοφώνων εμπόρων, που διαμορφώνεται από τη συναλλαγή και την επαφή με τη Δύση. Οι επιτυχείς οικονομικές τους δραστηριότητες τούς έχουν ήδη εισαγάγει στη νεωτερικότητα και η νέα αυτή θέση οφείλει να συνοδεύεται από τον κοινωνικό και πολιτιστικό εκσυγχρονισμό. Έτσι, ο Κοραής τους παροτρύνει συστηματικά να ιδρύσουν σχολεία και βιβλιοθήκες, να χρηματοδοτήσουν εκδόσεις, να στηρίξουν με υποτροφίες τις σπουδές των νέων Ελλήνων στο εξωτερικό. Ταυτόχρονα παροτρύνει την ελληνική διανόηση να εκσυγχρονιστεί και αυτή. Να μετακενώσει τα επιτεύγματα του δυτικού πολιτισμού στην ελληνική παιδεία: να ιδρύσει φιλολογικές εφημερίδες ώστε να παρακολουθείται συστηματικά η ευρωπαϊκή πνευματική κίνηση, να μεταφράσει και να εκδώσει τα σημαντικότερα δυτικά έργα, να εκτιμήσει και να αφομοιώσει την αρχαία κληρονομιά. Ο Κοραής δεν πρεσβεύει κανενός είδους επιστροφή στην αρχαιότητα, παρά μια δημιουργική ενσωμάτωση της αρχαίας κληρονομιάς στο παρόν, μια ενεργητική επανασύνδεση ώστε να σφυρηλατηθεί ο αναδυόμενος ελληνικός εθνικός χαρακτήρας. […]

Η αρχαιότητα για τον Κοραή δεν αποτελεί πλέον το ένδοξο παρελθόν στο οποίο προσέβλεπε με μελαγχολική νοσταλγία η ελληνική λογιοσύνη και από το οποίο αντλούσε υπερηφάνεια και προκατάληψη. Η ανάκτηση και η ενσωμάτωση του παρελθόντος αποτελεί πρώτιστα πολιτική πράξη αυτοσυνειδησίας, απαραίτητη προϋπόθεση της εθνικής χειραφέτησης.»

«Τα καθαρώς πολιτικά δημοσιεύματά του τοποθετούνται σε μια πρώτη ομάδα με επίκεντρο τον φθίνοντα αιώνα: έχουμε την "Αδελφική Διδασκαλία", το 1798, όπου μνημονεύεται με κατάνυξη και η εθνική εξόρμηση του Ρήγα^. είναι απάντηση στην "Πατρική Διδασκαλία" του οικουμενικού πατριαρχείου. Στην ίδια κατηγορία εντάσσονται ένα "Άσμα πολεμιστήριον" σε στίχους (1800), ένα "Σάλπισμα πολεμιστήριον" (1801), ένας διάλογος που επιγράφεται "Τι πρέπει να κάμωσιν οι Γραικοί κατά τας παρούσας περιστάσεις. Διάλογος δύο Γραικών, όταν ήκουσαν τας λαμπράς νίκας του αυτοκράτορος Ναπολέοντος" (1805). Με το ίδιο πνεύμα, καρποί των ίδιων ανησυχιών, είναι μια γαλλική μετάφραση των "Χαρακτήρων" του Θεοφράστου, αφιερωμένη στους Επτανησίους (1799), η μετάφραση του έργου του Βεκκαρία "Dei delitti e delle pene" (1802), και, τέλος, το περίφημο δοκίμιό του που ανακοινώθηκε από αυτόν γαλλικά, σε γαλλικό ακροατήριο με τον τίτλο "Mémoire sur l'état actuel de la civilisation dans la Grèce" (1803). […]

Στο μεταξύ όμως έχει αρχίσει η άλλη μεθοδική προσπάθεια, οι εκδόσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων: Ιπποκράτης (1800), Ηλιόδωρος (1804), Αιλιανός και άλλοι (1805), Ισοκράτης (1807), Πολύαινος (1809). Συνεχίζει με Πλούταρχο, Όμηρο, Ιεροκλή, Στράβωνα, Αισωπίους μύθους, Ξενοκράτη, Γαληνό, Μάρκο Αυρήλιο. Ο Κοραής είναι πολύ γερός φιλόλογος, με αληθινά ευρωπαϊκή φήμη στην εποχή του, και με εκδοτικές επιδόσεις για τις οποίες μένει ως σήμερα τιμημένος […]. Ενδιαφέρουσα είναι και η εκλογή των συγγραφέων με τους οποίους ασχολείται^. εκεί θα λέγαμε ότι μάλλον εκφράζει τα χρόνια κατά τα οποία διαμόρφωσε την προσωπικότητά του: το πνεύμα του Διαφωτισμού. Δεν είναι η αισθητική, αλλά η ηθική θεώρηση των κειμένων η oποία πρυτανεύει στην επιλογή.»

«Διαβάζοντας την "Πατρική Διδασκαλία" εξανίσταται ο Κοραής και τυπώνει αμέσως στο Παρίσι την "Αδελφική Διδασκαλία" (1798), καταστηλίτευση της "εθελοδουλίας" και κήρυγμα εθνικής αντιστάσεως. Για να στιγματισθή με όση δριμύτητα της άξιζε η "τοιαύτη μωρά και αντίθετος διδασκαλία", ο Κοραής αμφισβητεί την πατρότητά της. Ανασκευάζει ένα προς ένα τα επιχειρήματα περί υποταγής, διεκτραγωδεί την οικτρή κατάσταση των ομογενών, αποδεικνύει ότι η τουρκική διοίκηση είναι ο πιο βάρβαρος ζυγός των πιο αυθαίρετων τυράννων, για να καταλήξη στην υπεράσπιση της "νεοφανούς" Ελευθερίας και της Δημοκρατίας, τις οποίες με τόσο πείσμα εχλεύαζαν και πολεμούσαν οι εθελόδουλοι. Ο "φιλότουρκος συγγραφεύς", γράφει ο Κοραής, επιχείρησε "να κοιμίση την δικαίαν των Γραικών αγανάκτησιν"^. αλλά "οι τυραννούμενοι έχουσι το αναπαλλοτρίωτον δικαίωμα του να ζητώσι παντοίους τρόπους, δια να διαρρήξωσι τον ζυγόν της τυραννίας"… Και δεν παρέλειψε ο Κοραής να θυμηθή και να υπενθυμίση στους αναγνώστες του ότι, εκείνες ακριβώς τις ήμερες που έγραφε και τύπωνε την "Αδελφική Διδασκαλία", η Αυστρία είχε παραδώσει "εις τον Τύραννον της Ελλάδος οκτώ Γραικούς, οι οποίοι εν Βιέννη της Αουστρίας εζήτουν ησύχως τα αρμόδια μέσα του να φωτίσωσι και από τον ζυγόν της δουλείας να ελευθερώσωσι τους ιδίους ομογενείς". Ήταν ο Ρήγας και οι εφτά από τους συντρόφους του που είχαν παραδοθή μαζί του στον πασά του Βελιγραδίου, για να σταλούν στην Κωνσταντινούπολι.»

«Οι προοπτικές του Κοραή για τον εύθετο χρόνο της εξέγερσης εναντίον του ξένου δυνάστη ήταν ίσως πιο απομακρυσμένες από το 1821, πράγμα που έδωσε αφορμή σε λανθασμένες εκτιμήσεις. Η πρώτη επιστολή την οποία γράφει στον Νεόφυτο Βάμβα, μετά την έκρηξη της Επανάστασης του 1821, τον μήνα Σεπτέμβριο, είναι εντελώς σαφής για τον τρόπο που δέχθηκε και αντιμετώπιζε το ελληνικό επαναστατικό κίνημα. "Δεν είναι πλέον καιρός να εξετάσωμεν, εάν έγινεν η επανάστασις εις αρμόδιον καιρόν, μήτε αν οι αρχηγοί αυτής έκαμαν τα πρέποντα. Η μωρία της εξουσίας, φονευούσης τους ιδίους φίλους και κηρυττούσης ανυποστόλως την απόφασιν του να εξολοθρεύση όλον το γένος ημών, έδωσεν εθνικήν μορφήν εις την επανάστασιν και μας έθεσεν εις την ανάγκην του ή να νικήσωμεν, ή να αποθάνωμεν".»