Β9. Έξοδοι

1. Αποτελεί κυριολεξία ο αρχαίος όρος Ἔξοδος, καθώς στο τελευταίο μέρος των θεατρικών έργων ηθοποιοί και ο Χορός ἐξήρχοντο, έβγαιναν, αποχωρούσαν από την ορχήστρα και το προσκήνιο χρησιμοποιώντας τις παρόδους του θεάτρου, δηλαδή τα ίδια περάσματα δεξιά και αριστερά από το Κοῖλον, απ᾽ όπου περνούσε και όταν πρωτοεμφανίζονταν οι χορευτές στην Πάροδο. Οι αρχαίοι θεατρικοί συγγραφείς έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στη διαμόρφωση της τελευταίας αυτής σκηνής, καθώς η εντύπωση που θ᾽ άφηνε στο κοινό και στους κριτές των δραματικών αγώνων ήταν οπωσδήποτε αποφασιστική για την τελική κατάταξη και βράβευση των έργων.

2. Στην Αρχαία Κωμωδία οι Έξοδοι από τις κωμωδίες που μας σώζονται μπορούν να καταταγούν στις ακόλουθες κατηγορίες:

(α) Ήσυχες Έξοδοι, παρόμοιες με της Τραγωδίας, όπου ο Χορός απλά και μόνο αναγγέλλει την έξοδό του. Παράδειγμα οι Νεφέλες, που ολοκληρώνονται με τους στίχους του Κορυφαίου: Ἡγεῖσθ᾽ ἔξω· κεχόρευται γὰρ / μετρίως τό γε τήμερον ἡμῖν: Προχωράτε έξω, γιατί αρκετά (με μέτρο, όσο πρέπει) εκτελέσαμε σήμερα το έργο του Χορού (1510-11). Παρόμοιο είναι το τέλος στις Θεσμοφοριάζουσες, όπου πάλι ο Χορός διαπιστώνει ότι … πέπαισται μετρίως ἡμῖν· / ὥσθ᾽ ὥρα δῆτ᾽ἐστὶ βαδίζειν / οἴκαδ᾽ ἑκάστῃ: … αρκετά το διασκεδάσαμε· ώρα να πάμε η καθεμιά στο σπίτι της (1227-28). Λάθος θα ήταν να μην προσέξουμε, ότι με αυτά τα κάπως ουδέτερα λόγια, ο Χορός δίνει τέλος στις εξαιρετικά κινημένες σκηνές που προηγήθηκαν: στην πυρπόληση και καταστροφή του Φροντιστηρίου στις Νεφέλες, και στην ξέπνοη καταδίωξη του Ευριπίδη, του Συγγενή του και της Ελάφιον από τον Σκύθη δεσμοφύλακα.

(β) Στους Σφήκες η Έξοδος είναι έντονα χορευτική. Πρώτα χορεύει μεθυσμένος ο γερο-Βδελυκλέων, ύστερα εμφανίζονται ένας ένας, μεγάλοι τάχα χορευταράδες οι γιοι του Καρκίνου, δραματικού ποιητή που έδινε ιδιαίτερη σημασία στην Όρχηση και που οι κωμωδιογράφοι δε σταματούσαν να τον σατιρίζουν. Ο Χορός παραμερίζει για να μπορέσουν να «φέρουν τις βόλτες τους» ανεμπόδιστοι ο ακάλεστοι χορευτές, σχολιάζει κοροϊδευτικά τις φιγούρες τους και στο τέλος τούς ζητά να τον οδηγήσουν στην Έξοδο: ἀλλ᾽ ἐξάγετ᾽, εἴ τι φιλεῖτ᾽, ὀρχούμενοι, θύραζε / ἡμᾶς ταχύ· τοῦτο γὰρ οὐδείς πω πάρος δέδρακεν, / ὀρχούμενον ὅστις ἀπήλλαξεν χορόν τρυγῳδῶν (1535-37). Δεν ξέρουμε αν αληθεύει αυτός ο τελευταίος ισχυρισμός του Χορού· βλέπουμε όμως παρόμοια χορευτική να είναι και η Έξοδος της Λυσιστάτης, όπου στην τελευταία σκηνή χορεύουν και τραγουδούν δύο ξεχωριστοί Χοροί: ένας Λακώνων και ένας Αθηναίων.

(γ) Σε δύο περιπτώσεις η Έξοδος αποτελεί πανηγυρική πομπή, όπου ο χορός συνοδεύει με τραγούδια την αποχώρηση του πρωταγωνιστή που έχει πετύχει το σκοπό του και θριαμβεύει. Έτσι στους Αχαρνείς ο Δικαιόπολης, έχοντας νικήσει στον αγώνα οινοποσίας, αποχωρεί αγκαλιά με τα «κορίτσια» αναβαστώντας και τ᾽ ασκί που πήρε για βραβείο, και ο Χορός τού τραγουδά: ἀλλ᾽ ἑψόμεθα σὴν χάριν / τήνελλα καλλίνικος ᾄ/δοντες σὲ καὶ τὸν ἀσκόν (1232-34). Παρόμοια και στους Βατράχους ο Πλούτωνας δίνει εντολή στο Χορό των μυστών να ξεπροβοδίσει τον Αισχύλο στον Επάνω Κόσμο κρατώντας λαμπάδας ἱεράς και τοῖσιν τούτου μέλεσιν / και μολπαῖσιν κελαδοῦντες: τραγουδώντας με δυνατή φωνή τραγούδια και σκοπούς δικούς του (1525-27).

(δ) Πλαισιώνοντας τη γαμήλια πομπή του Τρυγαίου, που παντρεύεται την Οπώρα στην Έξοδο της Ειρήνης, ο Χορός βαστά δᾷδας, τραγουδά λαϊκά τραγούδια του γαμπρού και της νύφης, κι επικαλείται το θεό του γάμου: Ὑμὴν ὦ Ὑμέναιε ὦ! Η Οπώρα είναι συμβολική θεότητα, όπως και η Βασίλεια, νύφη του Πεισθέταιρου στην Έξοδο των Ορνίθων. Όμως το ψίκι του Πεισθέταιρου, που κατατρόπωσε τους θεούς και οδεύει ολόφωτος προς τον Όλυμπο, με κεραυνό στο χέρι, ν᾽ αντικαταστήσει τον Δία, είναι ασύγκριτα πιο θριαμβικό: θυμιάματα γεμίζουν τον αέρα, γυροπετώντας τα πουλιά τον υποδέχονται ὑμεναίοις / καὶ νυμφιδίοισι ᾠδαῖς (1728-29), ο ίδιος τους ζητά να τον ακολουθήσουν ἐπὶ δάπεδον Διὸς / καὶ λέχος γαμήλιον (1757-58), και η κωμωδία κλείνει με τις θεοτικές κραυγές και επικλήσεις: ἀλαλαλαὶ ἰὴ παιών, / τήνελλα καλλίνικος, ὦ / δαιμόνων ὑπέρτατε (1763-65).

3. Όπως θα το περιμέναμε, οι Έξοδοι στις δύο αριστοφανικές κωμωδίες της Μέσης παρουσιάζουν ιδιοτυπίες. Στις Εκκλησιάζουσες είναι πρώτα μια Θεράπαινα που βγαίνει μισομέθυστη από το δημόσιο δείπνο και μακαρίζει το λαό· είναι ύστερα ο Βλέπυρος που μετέχει στην Έξοδο αγκαλιά με δυο κορίτσαρους (μείρακας)· είναι βέβαια και ο Χορός, που αναφέρεται στους κριτές ζητώντας να του δώσουν το πρώτο βραβείο και στη συνέχεια τραγουδά τη μεγαλύτερη λέξη που απαντά σε αρχαιοελληνικό κείμενο -έναν κατάλογο από είκοσι έξι φαγητά-, προσκαλεί τον κόσμον όλο στο γεύμα, και αποσύρεται χορεύοντας και τραγουδώντας εὐαί, ὡς ἐπὶ νίκῃ· / εὐαί, εὐαί, εὐαί, εὐαί. (1182κκ.). Σε αυτήν την πολυσυλλεκτική ας την πούμε, Έξοδο αντιστοιχεί στο κείμενο του Πλούτου η ξαφνική απόφαση να εγκαθιδρύσουν το θεό στον οπισθόδομο του Παρθενώνα, η γρήγορη οργάνωση μιας πομπής με δᾷδας ἡμμένας, και η δήλωση του Χορού: Σωστό πια δεν είναι ν᾽ αργούμε κι εμείς· να τους ακολουθήσουμε πρέπει τραγουδώντας (1208κκ.).

4. Στο τελευταίο αυτό παράδειγμα προσέχουμε ότι το τραγούδι τους δεν έχει καταγραφεί στο κείμενο, όπως δεν έχουν καταγραφεί στο κείμενο ούτε τα τραγούδια των αγροτών στους Αχαρνείς, ούτε τα αισχύλεια μέλη του Χορού των Μυστών στους Βατράχους. Στις περιπτώσεις αυτές οι μουσικές επιλογές του ποιητή μάς μένουν άγνωστες· μπορούμε όμως να είμαστε βέβαιοι ότι στις Εξόδους τα τραγούδια, οι κραυγές και η συνοδευτική αυλωδία συνεχίζονταν κατά βούληση, και συντηρούσαν την πανηγυριώτικη ατμόσφαιρα ώσπου και ο τελευταίος χορευτής να χαθεί από τα μάτια των θεατών.

5. Χορό με την κλασική έννοια τα έργα της Νέας Κωμωδίας δεν έχουν, και είναι μεγάλες οι αλλαγές στη μορφή και στο περιεχόμενό τους. Και όμως, τα περισσότερα από τα στοιχεία που είδαμε ως τώρα να χαρακτηρίζουν τις Εξόδους, αν και σκόρπια, τ᾽ αναγνωρίζουμε και στις κωμωδίες της Νέας. Στο τελευταίο μέρος του Δύσκολου, παράδειγμα, έχουμε διπλό γάμο, τον αυλητή να αυλεί, την κινημένη σκηνή με τη δοκιμασία του Κνήμωνα, τη μισομεθυσμένη ομορφοκοπελιά να χορεύει, και στην Έξοδο ένα δούλο, τον Γέτα, να ζητά στεφάνια και λαμπάδα, και ν᾽ αποχαιρετά το κοινό με τους στίχους: Κι εσείς θεατές, συντρόφοι της χαράς μας, / που το στρυφνό δαμάσαμε το γέρο, με γνώμη ευγενική, με καλοσύνη, / μικροί μεγάλοι, εμπρός, χειροκροτήστε. / Κι η Νίκη, η φίλη αυτή της κωμωδίας, / καλόβουλη, μαζί μας πάντα νά ειναι. (μτφ. Θρ. Σταύρου). Χαρακτηριστική της Νέας Κωμωδίας είναι η προτροπή στο κοινό να χειροκροτήσει. Την ξανασυναντούμε πολλές φορές στις λατινικές κωμωδίες του Πλαύτου και του Τερέντιου, που σε πολλά αντιγράφουν τα χαμένα ελληνικά τους πρότυπα.

6. Λαμπάδες, χοροί, μουσικές, κρασί, αρώματα, ομορφοκοπελιές, γάμοι και χαρές, πανζουρλισμός! Η γενική εικόνα των Εξόδων παραπέμπει, ακόμα και σε προχωρημένες εποχές, στην αφετηρία της Κωμωδίας, τον Κώμο, την πολυθόρυβη ακολουθία των μεθυσμένων οπαδών του Διονύσου που περιφέρονταν σκορπίζοντας ευθυμία και αναστατώνοντας τον κόσμο με τις φωνές και τα τραγούδια τους.