Β1.3.2. Θεόφραστος

Ο μαθητής του Αριστοτέλη και διάδοχός του στην κεφαλή του Περιπάτου, o Θεόφραστος (371/0-287/6 π.Χ.), ίσως οφείλει το όνομά του στο θείο χάρισμα του λόγου, που προφανώς τον διέκρινε (Grammatici Latini 4, p. 530 Keil). Εμπνεύστηκε την ενασχόληση με τη ρητορική τέχνη από τον δάσκαλό του, και η αλήθεια είναι πως αν η αριστοτελική Ρητορική επέδρασε στους μεταγενέστερους, αυτό οφείλεται κυρίως στην επιρροή που άσκησε ο μαθητής του δημιουργού της και ταυτόχρονα σημαντικός μεσολαβητής στην ιστορία της παράδοσής της.^[77]

Τα περισσότερα από τα έργα του Θεόφραστου έχουν χαθεί. Τα σημαντικά επιτεύγματά του στην ιστορία της ρητορικής -από τα πολυάριθμα συγγράμματά του^[78] είκοσι περίπου αφορούσαν τη συγκεκριμένη τέχνη- μας είναι γνωστά μόνο από τις πληροφορίες που διέσωσαν μεταγενέστεροι κλάδοι της παράδοσης, κυρίως ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της ρωμαϊκής δικανικής ρητορείας και θεωρητικός της ρητορικής στη Ρώμη του πρώτου μισού του 1ου αι. π.Χ., ο Κικέρωνας.

Στα έργα του πραγματεύτηκε ζητήματα σχετικά με το ρητορικό επιχείρημα, ιδιαίτερα σημαντική όμως ήταν η συμβολή του στη μελέτη του ύφους και των σχετικών ζητημάτων - η πραγματεία του Περί λέξεως ανήκει στα συχνότερα αναφερόμενα έργα του. Η διδασκαλία του είχε πιθανότατα ως κέντρο τις τέσσερις αρετές της λέξης (ἀρεταὶ τῆς λέξεως, virtutes/laudes orationis) (Κικέρων, Orator 23-24.79): ἑλληνισμός, σαφήνεια, πρέπον, κόσμοςˑ τη δεύτερη και την τρίτη αρετή τις είχε διακρίνει κιόλας ο Αριστοτέλης (Ῥητορική 3.2.1404b1-4). Οι τέσσερις αυτές αρετές δίνουν την εντύπωση μιας κλίμακας που προχωρεί από το απλούστερο προς το δυσκολότερο και το πιο απαιτητικό.^[79]

Ιδιαίτερα σημαντική φαίνεται πως ήταν για τον Θεόφραστο η τρίτη αρετή, το πρέπον, που όριζε ότι το ύφος πρέπει να ανταποκρίνεται στο θέμα. Ο Θεόφραστος χρησιμοποίησε, για να εξηγήσει τη συγκεκριμένη αρετή, παραδείγματα του ψυχροῦ, της έκφρασης δηλαδή που είναι με ανάρμοστο, δυσανάλογο και παράταιρο τρόπο υψηλή (Δημήτριος (;), Περί ἑρμηνείας 114). Η αρχή του πρέποντος έμελλε να παίξει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη ρητορική αλλά και στην ποιητική. Ο ρωμαίος ποιητής Οράτιος (65-8 π.Χ.) στο έργο του για την ποιητική τέχνη De arte poetica δείχνει να αντιλαμβάνεται τη συγκεκριμένη αρχή ως βασική προϋπόθεση σύνθεσης της καλής ποίησης και να της αποδίδει ευρύτατη σημασία: το πρόγραμμα του ποιητή πρέπει να ανταποκρίνεται στις δυνάμεις του, το θέμα της ποίησης να αντιστοιχεί στο ύφος και στο πρόγραμμα του δημιουργού, και, γενικά, όλα τα στοιχεία της ποίησης να βρίσκονται σε αρμονική συμφωνία μεταξύ τους.

Μεγάλη επίδραση άσκησε και η θεοφράστεια πραγμάτευση της τέταρτης αρετής του ύφους, του κόσμου, που ο εισηγητής της αντιλαμβανόταν ως επιστέγασμα όλων των άλλων. Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, δάσκαλος της ρητορικής, ιστοριογράφος και κριτικός της λογοτεχνίας κατά τον 1ο αι. π.Χ. στη Ρώμη, ασφαλής και αξιόπιστος γνώστης των παλαιότερων πηγών, μας πληροφορεί ότι κατά τον Θεόφραστο ο ομιλητής που επιθυμεί να προσδώσει στον λόγο του μεγαλοπρέπεια, βαρύτητα και κομψότητα, πρέπει καταρχάς να επιλέγει με προσοχή λέξεις ευφωνικές, έπειτα να τις συνταιριάζει έτσι ώστε οι περίοδοι να έχουν ρυθμό (ἁρμονίαν) και, τέλος, να αξιοποιεί τα ρητορικά σχήματα που περιλαμβάνουν τα προηγούμενα στοιχεία (Ἰσοκράτης 3.4-13, p. 58 Usener-Radermacher: Ἰσοκράτης 3.1.13-21 Aujac).^[80]

Ο Θεόφραστος θα μπορούσε εξάλλου να ευθύνεται για τη διδασκαλία των ειδών, των τύπων ύφους, όπως μας είναι γνωστή από τον Κικέρωνα (που διακρίνει ανάμεσα σε ισχνό/ταπεινό, μεσαίο και μεγαλοπρεπές/υψηλό ύφος).

Επιπλέον, συμπλήρωσε τις σκέψεις του Αριστοτέλη για το έργο της ὑποκρίσεως (ένα από τα ἔργα τοῦ ῥήτορος). Πραγματεύτηκε το θέμα με βάση τα δύο του μέρη, τη φωνή και τη γλώσσα του σώματος, και αυτή την τελευταία με βάση τις εκφράσεις του προσώπου και τις χειρονομίες. Δεν γνωρίζουμε πολύ περισσότερα για τη σχετική διδασκαλία του όπως ούτε και για το έργο του για τη χρήση του αστείου στο λόγο (Περὶ γελοίου).^[81]

Σε κάθε περίπτωση, ο Θεόφραστος οφείλει τη φήμη του στους νεότερους χρόνους κυρίως στο έργο του Ἠθικοὶ Χαρακτῆρες. Με χιούμορ και ευστοχία παρουσιάζει εδώ τριάντα τύπους ανθρώπων, προκειμένου οι ρήτορες να έχουν έναν οδηγό, για να σκιαγραφήσουν με πειστικό τρόπο τη δράση και τη συμπεριφορά προσώπων που διακρίνονται από συγκεκριμένα ηθικά χαρακτηριστικά.^[82]

Βιβλιογραφία:

Manfred Fuhrmann, Die antike Rhetorik. Eine Einführung, Artemis & Winkler Verlag, Ζυρίχη 19954 (1η έκδ. Μόναχο, 1984).

Wilfried Stroh, Die Macht der Rede. Eine kleine Geschichte der Rhetorik im alten Griechenland und Rom, Ullstein Buchverlage, Βερολίνο 2009.