13.3. Αρχαιότητα και ζωγραφική

Στο Λούβρο γνώρισε και μελέτησε την πρώιμη ελληνική τέχνη ο Ανρί Ματίς (1869-1954). Το 1919 δημιούργησε το Ελληνικό τόρσο με μπουκέτο (Σάο Πάολο, Museu de Arte). Κυρίως όμως τον απασχόλησαν οι αρχαϊκοί κούροι «Κλέοβις» και «Βίτων» (εικ. 473) και μάλιστα απέκτησε γύψινο αντίγραφο του τελευταίου το 1909. «Επί 10 χρόνια περπατούσα γύρω από αυτό το γλυπτό στον κήπο μου […]. Οι δάσκαλοι των αρχαίων πολιτισμών είχαν μια γλώσσα που ήταν πλήρης, αλλά τόσο διαφορετική από τη δική μας, ώστε να μας εμποδίζει να τους μιμηθούμε κατά γράμμα. Μολονότι επηρεαζόμαστε από αυτούς, είμαστε υποχρεωμένοι να δημιουργήσουμε μια νέα γλώσσα, γιατί η δικιά τους γλώσσα μας αρνείται μια νέα πλήρη ανάπτυξη των ιδεών μας και πολύ γρήγορα μας κλείνει την πόρτα». Ο Ματίς είχε στο σπίτι του ανάμεσα στα προσχέδια για το Παρεκκλήσι της Vence ένα κυκλαδικό ειδώλιο (εικ. 474). Η χαρτοκοπτική που χρησιμοποίησε για την προετοιμασία αυτού του έργου αντανακλά τη φρεσκάδα του αιγαιακού-μινωικού διακόσμου. Ο Ματίς με τη Χαρά της Ζωής και ο Πικάσο με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν (κυβιστική εκδοχή για τις τρεις Χάριτες) δημιουργούν νέες αφετηρίες για την αντιμετώπιση της Αρχαιότητας στη ζωγραφική του 20ού αιώνα.

Στη μεταφυσική ζωγραφική του ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο (1888-1978) χρησιμοποιεί τη δεκαετία 1910-1920 τόπους της Αρχαιότητας που υποβάλλουν το μυστήριο, το όνειρο, που ξαφνιάζουν ή αποπνέουν μελαγχολία και αβεβαιότητα και συχνά δημιουργούν απρόβλεπτους συσχετισμούς, όπως στους Αρχαιολόγους (Βενετία· 1927), όπου καθιστά ανδρείκελα κρατούν στην αγκαλιά τους αρχαία ερείπια, ή όπως στο Έκτορας και Ανδρομάχη. Ρωμαϊκά αγάλματα (Αριάδνη ανακεκλιμένη) σε έρημες αναγεννησιακές πλατείες ανήκουν σε έναν κόσμο συμβόλων για ένα μορφωμένο —και περιορισμένο— με κλασική παιδεία ευρωπαϊκό κοινό, όπως π.χ. στο έργο Ιταλική πλατεία του 1913 (εικ. 475). Μετά την εγκατάστασή του στο Παρίσι το 1911 ο Ντε Κίρικο δημιουργεί μερικές από τις πιο τολμηρές σύγχρονες αναβιώσεις της ελληνικής μυθολογίας —εμπνευσμένες από τις θέσεις του Νίτσε και τον μυστικοπαθή ιδεαλισμό των έργων του Μπέκλιν. Ο Ντε Κίρικο είχε βαθιά γνώση της ελληνικής μυθολογίας και της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Οι αναφορές του σε έργα της Αρχαιότητας, όπως στο κεφάλι του Απόλλωνα του Belvedere (εικ. 293) στο έργο Ερωτικό τραγούδι του 1914 (εικ. 476), αλλά και σε άλλα αρχαία πρότυπα, δεν αποτελούν ποτέ απλή διακόσμηση. Η Ελλάδα αντιπροσωπεύει γι᾽ αυτόν πάντα κάτι σπουδαίο. Δεν είναι τυχαίο ότι το έργο του θα επηρεάσει αρκετούς νεοέλληνες δημιουργούς.

Η τέχνη της Αρχαιότητας, αλλά και η πρωτόγονη τέχνη, αποτελούσαν πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς για τους σουρεαλιστές του 20ού αιώνα. Από τον Ντε Κίρικο και τις αναφορές του στην Αρχαιότητα επηρεάστηκε ο Βέλγος Ρενέ Μαγκρίτ (1898-1967), ιδίως τα χρόνια 1928-1930, σε έργα όπως Ο απειλητικός χρόνος (1928) ή η Ανάμνηση του 1938 (εικ. 477) καθώς και ο Πολ Ντελβό (1897-1994), ο οποίος δημιουργεί μυστηριακά τοπία με κλασικιστικά οικοδομήματα, όπου κυκλοφορούν τα μοιραία γυναικεία γυμνά του. Ο Σαλβαδόρ Νταλί (1904-1989) το 1936 γοητευμένος από την Αφροδίτη της Μήλου (εικ. 340) δηλώνει: «Είναι τόσο υπερπραγματική, όσο και πραγματική» και δημιουργεί το έργο Η Αφροδίτη με συρτάρια (εικ. 478). Στη γοητεία της αρχαίας θεάς είχαν υποκύψει ήδη ποιητές και πεζογράφοι, κλασικιστές και ρομαντικοί, από τον Σατομπριάν, τον Λαμαρτίν, τον Ουγκό, τον Γκοτιέ, τον Α. ντε Μυσέ έως τους Χάινε, Θάκερεϊ, Τουργκένιεφ κ.ά. αφιερώνοντάς της ατέλειωτες σελίδες θαυμασμού. «Η Αφροδίτη είναι ένα από τα πιο ακτινοβόλα φυσικά ιδεώδη της ανθρωπότητας και η ευγενέστερη διάψευση του στερεότυπου ισχυρισμού της σύγχρονης κριτικής ότι το έργο τέχνης πρέπει να εκφράζει την εποχή του» παρατηρεί ο Κένεθ Κλαρκ.

Η γοητεία της αρχαίας θεάς όμως δεν τελειώνει εδώ. Σε άγρια δουλεμένο ξύλο με έντονο κόκκινο χρώμα πάνω σε ένα ξύλινο σκαμνί για βάθρο θα προσπαθήσει να την απομυθοποιήσει ο Τζιμ Ντάιν (1935· εικ. 479). Ο Υβ Κλάιν (1928-1962) το 1962 στο ρεύμα του νέου ρεαλισμού, συνεχίζοντας την παράδοση των φουτουριστών, θα σχολιάσει την άλλη διάσημη αρχαία θεά του Λούβρου, τη Νίκη της Σαμοθράκης (εικ. 333) καλύπτοντάς τη με μπλε χρώμα (εικ. 480), ενώ στη γοητεία της θα υποκύψει σε σειρά έργων του τη δεκαετία του 1990 και ο Γιώργος Λαζόγκας (γενν. 1945· εικ. 481).