Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το ποίημα αποτελεί την ένατη ποιητική ενότητα του Μυθιστορήματος του Γιώργου Σεφέρη. Με το Μυθιστόρημα σημειώνεται ένας σημαντικός σταθμός στην εξέλιξη του σεφερικού έργου. Κατ' αρχάς με το συνθετικό αυτό ποίημα ο Σεφέρης εγκατέλειψε τον κατά βάση έμμετρο στίχο της Στροφής και της Στέρνας και εγκαινίασε τη χρήση του ελεύθερου στίχου, τον οποίο χρησιμοποίησε με συντηρητικό τρόπο, μπολιάζοντάς τον με στοιχεία παλιότερων στιχουργικών μορφών. Επίσης, θεματικά, με τη σύνθεση αυτή ο Σεφέρης βγαίνει από το πεδίο του αυστηρού υποκειμενισμού, επιχειρώντας να συνδυάσει την ατομική με τη συλλογική εμπειρία, το σύγχρονο με το διαχρονικό βίωμα. Θεματικό επίκεντρο του Μυθιστορήματος αποτελεί αυτό που ο ίδιος ο ποιητής ονόμασε «καημό της ρωμιοσύνης» (Γαραντούδης & Καγιαλής, 2008: 75-76).
Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα και με σημείωση του ίδιου του ποιητή, χρησιμοποιήθηκε αρκετά φανερά μια ορισμένη μυθολογία. Η ολοένα και μεγαλύτερη χρήση του μύθου, από τη Στροφή ώς το Μυθιστόρημα, υπαγορεύεται από την ολοένα και μεγαλύτερη ανάγκη του ποιητή να συντονίσει το βαθύτερο «εγώ» με το «εγώ» του συνόλου. Κι αυτό γιατί ο μύθος αποτελεί την έκφραση του συλλογικού υποσυνείδητου και μπορεί να συμβάλει στην έκφραση αντικειμενικότερων συναισθημάτων (Βαγενάς, 1991: 147). Ειδικότερα, στο Μυθιστόρημα, όπου ο Γιώργος Σεφέρης επηρεάστηκε από την ποίηση του T. S. Eliot, γίνεται αξιοποίηση της μυθικής μεθόδου, ενός αδιάκοπου δηλαδή παραλληλισμού του σύγχρονου κόσμου με αυτόν της αρχαιότητας και της μυθολογίας. Με τον τρόπο αυτό, σύμφωνα με τον ποιητή, μπορεί «να ελέγξει κανείς, να ταχτοποιήσει, και να δώσει μορφή και σημασία στο απέραντο πανόραμα ματαιότητας και αναρχίας που είναι η σύγχρονη ιστορία» (Σεφέρης, 1974: 353). To Μυθιστόρημα είναι ο Έλληνας Οδυσσέας. Οι είκοσι τέσσερις ενότητές του θυμίζουν τις είκοσι τέσσερις ραψωδίες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, και οι πολλές αναφορές στο ταξίδι, ειδικά στη θάλασσα, ενισχύουν την εντύπωση του αναγνώστη ότι αυτό που διαβάζει είναι η «Οδύσσεια» της σύγχρονης Ελλάδας. Αυτή η «Οδύσσεια» είναι ένα ταξίδι στο παρελθόν και μια προσπάθεια να συμβιβαστεί ο σύγχρονος κόσμος με τη μακραίωνη ιστορική πολιτιστική παράδοση, που είναι πηγή τεράστιου πλούτου, αλλά και βάρος και κίνδυνος, εφόσον παραμένει αναφομοίωτη (Beaton, 1996: 211).
Στην Γ΄ ενότητα του Μυθιστορήματος η φωνή του σεφερικού Οδυσσέα συγχωνεύεται με τη φωνή του Ορέστη, και τα μυθικά στοιχεία συνδέονται με σύγχρονα στοιχεία. Εκφράζεται, δηλαδή, μια σύγχρονη εκδοχή του αρχαίου μύθου, και έτσι ο συσχετισμός της αρχαίας μοίρας με τη νεότερη γίνεται με τρόπο διακριτικότερο (Βαγενάς, 1991: 155). Το ποίημα αποτελεί έναν εφιαλτικό λυρικό μονόλογο απροσδιόριστου προσώπου, ο οποίος όμως επιγράφεται με έναν στίχο από τις Χοηφόρους του Αισχύλου. Πρόκειται για τον στίχο «μέμνησο λουτρῶν οἷς ἐνοσφίσθης» (στ. 491), δηλαδή «θυμήσου τα λουτρά που σε σκότωσαν», λόγια που ο Ορέστης απευθύνει, μαζί με την Ηλέκτρα, στο πνεύμα του δολοφονημένου πατέρα του, προκειμένου να τους βοηθήσει να λάβουν εκδίκηση από την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο (Σαββίδης, 1986: 278-279). Σε μια κατάσταση μεταιχμιακή, μεταξύ ύπνου και ξύπνιου, ονείρου και πραγματικότητας, ο ποιητής-αφηγητής βρίσκεται με ένα μαρμάρινο κεφάλι στα χέρια, το οποίο περιεργάζεται και μάταια προσπαθεί να επικοινωνήσει μαζί του. Τελικά εξαντλείται από το βάρος του, εικόνα που παραπέμπει στο βάρος της αρχαίας κληρονομιάς. Παράλληλα, ο ποιητής-αφηγητής ενώνεται με την αρχαία κεφαλή, και η τραγική τους μοίρα γίνεται κοινή, γεγονός που παραπέμπει στη συνέχεια της αρχαίας πολιτιστικής κληρονομιάς.