Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το ποίημα χρονολογείται με την υπογραφή «Αθήνα, άνοιξη 38» και πρωτοδημοσιεύτηκε στα Νέα Γράμματα (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1938). Εντάχθηκε στη συλλογή ποιημάτων Ημερολόγιο Καταστρώματος, Α΄ (1940), με την οποία ο Σεφέρης εγκαινιάζει μια σειρά ποιημάτων που γράφει από το 1937 ώς το 1940 και τα τοποθετεί σε μια χρονολογική τάξη, όπως ακριβώς συμβαίνει στα ημερολόγια. Σε πολλά από αυτά αναγνωρίζονται συγκαλυμμένοι υπαινιγμοί για την απουσία πολιτικής ελευθερίας λόγω της δικτατορίας Μεταξά και για την απειλή του πολέμου που προοιωνιζόταν (Beaton, 1996: 212). Μάλιστα, ένα από τα ποιήματα που προοριζόταν για τη συλλογή αυτή, «Η τελευταία μέρα», δεν στάθηκε δυνατό να συμπεριληφθεί στην έκδοση του 1940, εξαιτίας της λογοκρισίας. Το παράδοξο αυτού του βιβλίου είναι ότι, ενώ γράφτηκε πριν τον πόλεμο, μοιάζει να γράφτηκε μέσα στον πόλεμο και την Κατοχή (Αναγνωστάκη, 1996: 191). Έτσι, στο Ημερολόγιο Καταστρώματος, Α΄ αποτυπώνεται συχνά η φρίκη του πολέμου, όχι μόνο ως επερχόμενη μοίρα, αλλά και ως βίωμα του παρόντος χρόνου (Γαραντούδης & Καγιαλής, 2008: 155-156).
Το ποίημα αντικατοπτρίζει την απογοήτευση που βίωσε ο Σεφέρης κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1938 από την Κορυτσά, όπου είχε διοριστεί πρόξενος της Ελλάδας το 1936. Βρήκε μια πατρίδα καταπιεσμένη από το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά, στο κατώφλι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, πολύ κατώτερη των προσδοκιών του. Τα συναισθήματα της θλίψης και της απογοήτευσης είναι έντονα, λοιπόν, στο ποίημα.
Ο τίτλος του ποιήματος αποτελεί ξεκάθαρη παραπομπή σε μια από τις πιο διαδεδομένες δημοτικές παραλογές. Πρόκειται για μοναδική φορά που ο Σεφέρης οικειοποιείται τίτλο δημοτικού τραγουδιού. Το ποίημα μοιάζει με μπαλάντα σε μορφή διαλόγου ανάμεσα στον ξενιτεμένο που σαν άλλος Οδυσσέας επιστρέφει στην πατρίδα του μετά από μακρά απουσία και δυσκολεύεται να αναγνωρίσει τον τόπο του και σ' έναν φίλο του που προσπαθεί να τον καθησυχάσει. Η όλη σύνθεση διαμορφώνεται σε αγώνα λόγων: ο ένας λόγος υπερασπίζεται τη γνησιότητα του νόστου· ο αντίλογος επιμένει στα σήματα του αναγνωρισμού. Οι δύο αυτές γραμμές προοδευτικά αποκλίνουν όλο και περισσότερο. Τελικά, ο ξενιτεμένος, απογοητευμένος από τις αλλαγές που έχουν συμβεί όλα αυτά τα χρόνια, δυσκολεύεται να αναγνωρίσει τον τόπο του, που, λόγω της νοσταλγίας, φάνταζε ιδανικός στα μάτια του. Η άρση του αναγνωρισμού οδηγεί και στην ακύρωση του νόστου (Μαρωνίτης, 1989: 34). Η αυξανόμενη ένταση του τόνου, μια αίσθηση σασπένς καθώς ο φίλος —μαζί με όλο τον περίγυρο— βουλιάζει στο χώμα ενώ τα δρεπανηφόρα άρματα θερίζουν στον καταληκτικό στίχο, μαρτυρεί την επικαιρική στόχευση του ποιήματος, που γράφτηκε το 1938 (Γαραντούδης & Καγιαλής, 2008: 156).
Η συμπληρωματική λειτουργία νόστου-αναγνωρισμού παραπέμπει στην Οδύσσεια του Ομήρου. Ο νόστος του Οδυσσέα, που συντελείται ήδη στη ιγ΄ ραψωδία του έπους, επικυρώνεται με μια σειρά αναγνωρίσεων (η πρώτη στη ιστ΄ ραψωδία από τον Τηλέμαχο και η τελευταία στην κδ΄ ραψωδία από τον Λαέρτη). Αντίθετα, η αντίσταση των μνηστήρων στην αναγνώριση του Οδυσσέα οδηγεί στον φόνο τους.