Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το ποίημα ανήκει στην τελευταία ποιητική συλλογή του Δ. Π. Παπαδίτσα Τα Κατάλοιπα (1987), η οποία έμεινε ανέκδοτη. Πρόκειται για μια σύνθεση που έμεινε ημιτελής, καθώς γράφτηκε λίγες μέρες πριν τον θάνατο του ποιητή. Η σύνθεση αυτή θα περιελάμβανε έμμετρα ποιήματα και ελεύθερο ανομοιοκατάληκτο στίχο. Από την ημιτελή σύνθεση διασώθηκαν και ορισμένοι ανομοιοκατάληκτοι στίχοι με τον τίτλο «Λεπτομέρεια από μια μάχη». Αφορμή της έμπνευσης για την ποιητική αυτή σύνθεση στάθηκε η περιγραφή της μάχης μεταξύ του ποταμού Σκάμανδρου —που αποκαλούνταν από τους θεούς Ξάνθος λόγω του κοκκινωπού χρώματος των υδάτων του— και του Αχιλλέα, επεισόδιο που αναφέρεται στη ραψωδία Φ της Ιλιάδας. Στην Ιλιάδα ο Σκάμανδρος εμφανίζεται ως γιος του Δία και διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο στη μάχη που ακολουθεί μετά τον θάνατο του Πατρόκλου. Πιο συγκεκριμένα, στους στίχους 209-382 της ραψωδίας Φ, ο Σκάμανδρος, αγανακτισμένος που δέχεται τόσα πτώματα και τόσο αίμα στα νερά του, παρακαλάει τον Αχιλλέα να σταματήσει τη φονική του δράση. Όταν αυτός αρνείται, τότε ο Σκάμανδρος ξεχειλίζει και απειλεί να τον πνίξει με τα νερά του, ώσπου επεμβαίνει ο Ήφαιστος, που αναγκάζει τον ποταμό να επιστρέψει στην κοίτη του και να παραμείνει ουδέτερος. Το μυθικό επεισόδιο, που είναι πολύ κοντά στην ομηρική αφήγηση, αποδίδεται με μια σειρά από εικόνες από την οπτική γωνία του Σκάμανδρου. Η προοικονομία στην αρχή του ποιήματος και οι μακροσκελείς παρομοιώσεις παραπέμπουν και πάλι στην ομηρική ποίηση. Ο μύθος γίνεται τελικά το όχημα για να εκφράσει ο ποιητής τις φιλοσοφικές του θέσεις, σύμφωνα με τις οποίες υπέρτατη αρχή όλων, ακόμη και των πιο αντιφατικών πραγμάτων, είναι το Ον. Γενικά, ο Δ. Π. Παπαδίτσας είχε μια ιδιαίτερη αδυναμία στα ποτάμια, τα οποία προσωποποιημένα ή απλά ως στοιχεία της φύσης πρωτοστατούν στην ποίησή του. Στο συγκεκριμένο ποίημα, το ποτάμι με τη διπλή ονοματοδοσία παραπέμπει στην ενότητα του Σύμπαντος, και όταν ο ποιητής γράφει «Μέσα μας είναι ο Σκάμανδρος κι έξω μας είναι ο Ξάνθος / η ρίζα μας βαθιά στη γη και στον αέρα τ' άνθος», θέλει να προβάλει τη θέση του ότι κοινή είναι η αρχή του μέσα και του έξω κόσμου, του υποκειμενικού και του αντικειμενικού, του θεϊκού και του ανθρώπινου (Λαδιά, 2012: 345). Στο μέρος «Λεπτομέρεια από μια μάχη» περιγράφεται μια θεομαχία ανάμεσα σε δύο εκλεκτές υπάρξεις, τον Σκάμανδρο και τον Αχιλλέα. Αίτιος της διαμάχης είναι ο Αχιλλέας στον οποίο ο προσωποποιημένος Σκάμανδρος διαμαρτύρεται και του προτείνει να συνεχίσει τις μάχες του στα πεδινά, γιατί το ποτάμι είχε γεμίσει με πτώματα. Η άρνηση τού Αχιλλέα να υποχωρήσει προκάλεσε την οργή του Σκάμανδρου, που άρχισε να ξεβράζει πτώματα και να παρασέρνει στις δίνες του ζωντανούς. O ποιητής μεταχειρίζεται με ελευθερία το μυθικό υλικό, αφού διαφοροποιείται από το ομηρικό κείμενο και αντιστρέφει το ρόλο Σκάμανδρου – Αχιλλέα, παρουσιάζοντας τον δεύτερο ατρόμητο και αήττητο. Η θεομαχία δεν τελειώνει στο ποίημα με την επέμβαση του Ήφαιστου, όπως γίνεται στην Ιλιάδα. Το ποίημα τελειώνει με στίχους που συμπυκνώνουν την όλη εξέλιξη του έπους, με μια ομολογία εκ μέρους του αλαζονικού Αχιλλέα: «του Πριάμου όμως τα μαλλιά και τ' αργυρά του δάκρυα / λίγο και θα λυγίσουν την καρδιά μου». Ο θεόμορφος δηλαδή και ημίθεος θα ηττηθεί από μια ανθρώπινη στιγμή, από τη συγκίνηση που του προκαλεί ο Πρίαμος όταν πάει να ζητήσει το σώμα του γιου του Έκτορα από τον Αχιλλέα (Λαδιά, 2012: 347).