Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το έργο γράφτηκε στο Παρίσι το 1908. Πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νουμάς σε συνέχειες από τις 30 Αυγούστου 1909 ώς τις 7 Φεβρουαρίου 1910, με το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης. Ο συγγραφέας το αφιέρωσε στην Πετρούλα Ψηλορείτη, την τότε αγαπημένη του και μετέπειτα σύζυγό του Γαλάτεια Αλεξίου. Θα αποτελούσε το μέρος μιας τριλογίας που θα περιελάμβανε τα μέρη Σπασμένες ψυχές, Ζωή η αυτοκρατόρισσα και Θεάνθρωπος, στη συγγραφή της οποίας δεν προέβη τελικά ο Νίκος Καζαντζάκης. Η υπόθεση διαδραματίζεται στους κύκλους των Ελλήνων φοιτητών του Παρισιού, με κεντρικό ήρωα τον Ορέστη Αστεριάδη. Ο Ορέστης Αστεριάδης, υποψήφιος διδάκτορας στο Παρίσι, ετοιμάζει μια βαθυστόχαστη πραγματεία με τίτλο Καινή Διαθήκη, με την οποία ευαγγελίζεται μια νέα θρησκεία. Στις 25 Μαρτίου, στον τάφο του Κοραή, εκφωνεί ένα λόγο στους συμπατριώτες και συμφοιτητές του, προσπαθώντας να τους πείσει να συμμετάσχουν στην προετοιμασία μιας μεγάλης πνευματικής επανάστασης. Εκείνοι τον χλευάζουν, διακόπτοντας τη βαρυσήμαντη ομιλία του. Στο στενό περιβάλλον του Ορέστη ανήκουν η Χρυσούλα, μια νεαρή άβουλη γυναίκα που συζεί μαζί του, και ο Γοργίας, ένας σχολαστικός προγονόπληκτος φιλόλογος προχωρημένης ηλικίας, που είναι κρυφά ερωτευμένος με τη Χρυσούλα. Υπάρχει, βέβαια, και η Νόρα, η μοιραία γυναίκα, που αποσπά τον Ορέστη από την πνευματική του αποστολή και τον παρασύρει στις παγίδες του έρωτα, για να τον εγκαταλείψει αργότερα. Τέλος, υπάρχει και η Πηνελόπη, που συμβολίζει το Αιώνιον θήλυ. Αυτή επιλέγει τον πιο δυνατό άντρα για να του δοθεί, προβάλλοντας μια ανεστραμμένη εικόνα της μυθικής Πηνελόπης, την εικόνα μιας Πηνελόπης με παρισινές καταβολές (Καστρινάκη, 2003: 195). Το τέλος του έργου είναι τραγικό: ο Ορέστης καταντά να αλητεύει στους δρόμους του Παρισιού, ο Γοργίας σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα και η Χρυσούλα αρρωσταίνει και πεθαίνει. Για το έργο εκφράστηκε κολακευτικότατα ο Γιάννης Ψυχάρης, ενώ στον Νουμά (27 Σεπτ. 1909, αριθ. 359) ο Νίκος Καζαντζάκης αναφέρεται στο φιλοσοφικό περιεχόμενο του έργου του και απολογείται για την τραγική του κατάληξη (Κατσίμπαλης, 1958: 1498). Σύμφωνα με τον Νίκο Καζαντζάκη, οι Σπασμένες ψυχές είναι το πρώτο και αρνητικό μέρος μιας τριλογίας. Αναφέρεται σε εκείνους τους νέους Έλληνες φοιτητές του Παρισιού που έχουν φιλοδοξίες, αλλά δεν μπορούν να τις πραγματοποιήσουν γιατί έχουν σημαντικές ελλείψεις, είναι δηλαδή ψυχές σπασμένες. Πιο συγκεκριμένα, ο Ορέστης δεν έκανε την απαραίτητη ενδοσκόπηση, ώστε να γνωρίσει τον εαυτό του και αναλόγως να πράξει. Γεμάτος αντιφάσεις, δεν μπόρεσε να δαμάσει την πραγματικότητα, αλλά έγινε έρμαιό της. Η Χρυσούλα πάλι γίνεται θύμα της καλοσύνης της και υποφέρει γιατί δεν βρίσκει τις δυνάμεις να αντισταθεί. Ο προγονόπληκτος Γοργίας επίσης δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον Νίκο Καζαντζάκη, οι πρωταγωνιστές του έργου του «είναι Άνθρωποι κι οι τρεις σπασμένοι. Άνθρωποι με ωραιότητες μέσα τους, μα με τόση επιπόλαια κι ονειροπόλα αντίληψη, που μήτε ωφέλιμοι είναι στην κοινωνία μήτε καν βιώσιμοι. Μέσα τους έχουνε το χαμό τους» (Κατσίμπαλης, 1958: 1501). Στο έργο αντιλαμβάνεται κανείς την επίδραση του Νίτσε. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα διδακτικό έργο του οποίου οι πρωταγωνιστές αποτελούν παραδείγματα προς αποφυγήν, καθώς λυγίζουν μπροστά στις δυσκολίες της ζωής (Σταύρου, 2007: 13).