Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το έργο του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου Η κερένια κούκλα (με τον υπότιτλο Αθηναϊκό μυθιστόρημα) άρχισε να δημοσιεύεται ως επιφυλλίδα στην εφημερίδα Πατρίς στα 1908, αλλά η δημοσίευση διακόπηκε λόγω της γλώσσας του μυθιστορήματος. Τελικά, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Νέον Άστυ και εκδόθηκε αυτόνομα σε τόμο το 1911, χρονιά του θανάτου του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου. Ο συγγραφέας πρόλαβε να θεωρήσει ένα τμήμα από το υπό έκδοση κείμενο, δεν ευτύχησε όμως να δει τυπωμένο το βιβλίο.
Η κερένια κούκλα είναι ένα αθηναϊκό ηθογραφικό μυθιστόρημα, καθώς η τραγική του πλοκή εκυλίσσεται στην Αθήνα, στη «σκιάν της Ακροπόλεως και παρά τον βράχον του Φιλοπάππου» (Παπαγεωργίου, 2006: 10-11). Είναι έργο αντιπροσωπευτικό του συμβολισμού, συνδυάζει τον ρεαλισμό με τον λυρισμό, και έχει και γνωρίσματα αρχαίας τραγωδίας όχι μόνο λόγω της τραγικής του κατάληξης, αλλά και επειδή διατηρεί τη βασική ισορροπία του αρχαίου δράματος: το δίκιο βρίσκεται σε όλες τις πλευρές. Η υπόθεση του έργου έχει ως εξής: Ο Νίκος είναι παντρεμένος με τη Βεργινία, η οποία αρρώστησε μετά από μια αποτυχημένη εγκυμοσύνη της. Λόγω της αδυναμίας της, έρχεται ως βοηθός στο σπίτι η δεκαεξάχρονη Λιόλια. Ενώ η άρρωστη είναι καθηλωμένη στο κρεβάτι, ο Νίκος και η Λιόλια μέσα από διάφορες καταστάσεις —με πρώτη απ' όλες τη γιορτή της Αποκριάς— έρχονται κοντά. Τελικά, μια εκδρομή στην ύπαιθρο γίνεται η αφορμή για να σμίξουν ερωτικά. Μια νύχτα, η δύναμη του φεγγαριού σηκώνει την άρρωστη Βεργινία από το κρεβάτι. Όταν αυτή βλέπει τον Νίκο και τη Λιόλια αγκαλιασμένους, πεθαίνει λουσμένη από το φως του φεγγαριού. Μετά τον θάνατο της Βεργινίας, οι δύο εραστές γίνονται αντικείμενο κουτσομπολιού και η κοινή τους ζωή γίνεται δύσκολη. Τελικά παντρεύονται, και η Λιόλια, ήδη έγκυος, γεννάει ένα παιδί εφταμηνίτικο και ασθενικό. Μοιάζει, όπως λένε οι κουτσομπόλες της γειτονιάς, με κερένια κούκλα. Στο τέλος του έργου, το νεογνό πεθαίνει και ο Νίκος δολοφονείται από έναν παλιό του φίλο που επιθυμούσε τη Λιόλια.
Ορισμένα από τα σύμβολα-μοτίβα του κειμένου συνδέονται με αρχαίους ελληνικούς μύθους, ενώ δημιουργούνται και διασυνδέσεις ανάμεσα στους ήρωές του και στα αρχετυπικά πρόσωπα της αρχαιοελληνικής μυθολογίας (Καστρινάκη, 2013: 361-362). Η σελήνη, ένα από τα σημαντικότερα σύμβολα του έργου, με την παρέμβαση του αρχαίου υπόβαθρου, ταυτίζεται με τη νεκρή ηρωίδα, προσδίδοντας στο κατά τα άλλα ρεαλιστικό και ηθογραφικό έργο μια υπερφυσική διάσταση, που συνιστά ένα από τα γοητευτικότερα γνωρίσματά του. Η μυθική μορφή της Σελήνης-Εκάτης αξιοποιείται, αν και το όνομα της μυθικής θεάς δεν προφέρεται πουθενά στο έργο (Ιωακειμίδου, 2005: 193), συνδεόμενη τόσο με τον έρωτα όσο και με τον θάνατο. Είναι η σελήνη αυτή που σηκώνει από το κρεβάτι την ανήμπορη Βεργινία και την οδηγεί εκεί όπου θα αντικρίσει το ερωτευμένο ζευγάρι και θα πέσει νεκρή. Εκτός από τη σελήνη, τα λουλούδια αποτελούν στην Κερένια κούκλα ένα σύμβολο με πληθωρική σημασία. Στο έργο, λίγο πριν από το ερωτικό τους σμίξιμο, οι δύο νέοι μαζεύουν κόκκινες ανεμώνες «γιατ' είχανε γεννηθεί απ' του Άδωνη το αίμα» (Καστρινάκη, 2013: 371-372). Οι ανεμώνες στην ελληνική μυθολογία συμβολίζουν τον θάνατο και τη θλίψη, καθώς σύμφωνα με τον μύθο στον οποίο ο συγγραφέας αναφέρεται ρητά, γεννήθηκαν από το αίμα του πληγωμένου Άδωνη. Η ερωτική συνεύρεση των δύο ερωτευμένων συνδέεται και με ένα άλλο λουλούδι, την αμυγδαλιά, καθώς τα άνθη της παραπέμπουν «στ' άνθη της παρθενιάς που στέλνει η Περσεφόνη απ' του Πλούτωνος την κλίνη, κάθε άνοιξη, στις Κόρες του απάνω κόσμου». Η Περσεφόνη και ο Άδωνης αποτελούν τις δύο πλευρές ενός ερωτικού τριγώνου που την τρίτη του πλευρά συμπληρώνει η θεά Αφροδίτη. Σύμφωνα με τον μύθο, η θεά Αφροδίτη αγαπάει με πάθος τον Άδωνη. Όταν ο νέος πεθαίνει και μεταβαίνει στον Κάτω Κόσμο, η Αφροδίτη κατεβαίνει κι αυτή για να διαπραγματευτεί με την Περσεφόνη την επάνοδο του Άδωνη στη ζωή. Η Περσεφόνη όμως επιθυμεί να κρατήσει για τον εαυτό της τον πανέμορφο νέο, και τελικά οι δύο θεές συμφωνούν να τον μοιράζονται. Το μυθικό ερωτικό τρίγωνο παραπέμπει στο ερωτικό τρίγωνο του μυθιστορήματος, όπου τη θέση του Άδωνη κατέχει ο Νίκος, τη θέση της Αφροδίτης η Λιόλια και τη θέση της Περσεφόνης η Βεργινία (Καστρινάκη, 2013: 393-394).