Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Γράφτηκε το διάστημα 1966-1971. Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1972 στην Τέταρτη διάσταση και εκδόθηκε και σε χωριστό τόμο την ίδια χρονιά. Οι δεκατέσσερις συνθέσεις της Τέταρτης Διάστασης παρουσιάζουν μια δομική αναλογία: α) εκκινούν με μια πεζόμορφη «σκηνική οδηγία» β) συνεχίζονται με τον εξομολογητικό μονόλογο του κεντρικού προσώπου, γ) εμπλουτίζονται με ένα βουβό πρόσωπο που επιτελεί τον ρόλο του ακροατή και δ) απολήγουν σε έναν πεζόμορφο επίλογο. Από τα δομικά αυτά γνωρίσματα αποκλίνουν μόνο η Χειμερινή διαύγεια, το Χρονικό και η σύνθεση Όταν έρχεται ο ξένος (Κόκορης, 2003: 141).
Στον ποιητικό μονόλογο Ισμήνη ο Ρίτσος αξιοποιεί το μυθικό υλικό που πραγματεύεται ο Σοφοκλής στην Αντιγόνη· διατηρεί την αρχαία εκδοχή του μύθου, αλλά ταυτόχρονα τον προεκτείνει και τον συμπληρώνει, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στην ψυχοσύνθεση των βασικών πρωταγωνιστριών του, της Αντιγόνης και της Ισμήνης. Ειδικότερα, στον μονόλογο τίθεται υπό αμφισβήτηση η μορφή της Αντιγόνης και στηλιτεύονται τα απάνθρωπα ηρωικά χαρακτηριστικά της για να αναδειχθεί η ανθρώπινη φύση της Ισμήνης. Τα «μυθήματα» της Ισμήνης (οι «πόλεμοι, επαναστάσεις, αντεπαναστάσεις», η «μυστική εξουσία», οι «προσωπιδοφόροι») μεταφέρονται σ' ένα ανώτερο σημαντικό επίπεδο, αυτό της σύγχρονης ιστορίας, και τον εκσυγχρονισμό του μύθου υπηρετούν οι άφθονοι αναχρονισμοί (Βελουδής, 1981: 115-116), προσδίδοντας τη συγχρονική «τέταρτη διάσταση» σε αυτήν την πρισματική ποίηση.
Χαρακτηριστικά του μονολόγου αυτού (όπως και των υπόλοιπων του Ρίτσου) είναι η διαχρονική υπόσταση των προσώπων, που αφηρωισμένα αποκτούν τη σημασία του συμβόλου, καθώς και η συναίρεση των τριών επιπέδων με τα οποία είναι «χτισμένος»: του μυθολογικού/ιστορικού υπόβαθρου, της προσωπικής μνήμης και των σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων (Προκοπάκη, 1980: 5-8). Σε σχέση με την αξιοποίηση της μυθικής μεθόδου, είναι γνωστό πως ο Ρίτσος, όπως και πολλοί σύγχρονοί του, αντιστρέφει το βάρος του μύθου, δίνοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στον αντιήρωα ή το παραμερισμένο πρόσωπο. Τραγουδάει την Ισμήνη κι όχι την Αντιγόνη και διαγράφει μια διαφορετική εικόνα της Ισμήνης από εκείνη που μας κληροδότησε ο Σοφοκλής. Πιο συγκεκριμένα, στο έργο, η Ισμήνη, γερασμένη πια, εξομολογείται σε έναν νεαρό αξιωματικό τη σκέψη της για την πράξη της αδερφής της, στην οποία, κατά τη γνώμη της, προέβη από επιθυμία να προλάβει τον θάνατο και όχι από τόλμη. Ουσιαστικά, ο Γ. Ρίτσος υιοθετεί τη μυθολογική μέθοδο για να παρουσιάσει με ήπια χαμηλή φωνή τις συμφορές και τους αγώνες της φυλής του. Έτσι, διασκευασμένος με τις δυο αγαπημένες τεχνικές του Ρίτσου, τη μεταμφίεση και την αντιστροφή, ο αρχαίος μύθος μεστός από επίκαιρα μηνύματα παρουσιάζεται σε μια ποίηση που επιχειρεί κάτι τιτάνιο: «ένα γεφύρωμα ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον, ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, ανάμεσα στο άτομο και στην ομάδα, ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο, ανάμεσα στη ζωή και στ’ όνειρο, πάνω από κάθε δυσκολία και κάθε προσωπικό δράμα». (Ζερβού, 1983: 135 & 137-138).
Σύμφωνα με μια φεμινιστική προσέγγιση του έργου, μέσω της αντίθεσης Αντιγόνης-Ισμήνης, προβάλλεται η διάσταση ανάμεσα στην ιδιωτική και δημόσια σφαίρα, στο πλαίσιο μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας. Η Αντιγόνη δεν παραβιάζει μόνο τον νόμο, αλλά και τις κοινωνικές συμβάσεις που καθορίζουν συγκεκριμένους ρόλους για το φύλο της. Τα γυναικεία πρόσωπα, επομένως, τόσο της Αντιγόνης όσο και της Ισμήνης, αποτελούν προσωπεία-μάσκες που αναπαριστούν το γυναικείο φύλο ως κοινωνική κατασκευή. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στο τέλος του μονολόγου η Ισμήνη εμφανίζεται ως γύψινο προσωπείο και ότι φοράει το φόρεμα της αδερφής της Αντιγόνης. Ο μύθος προωθεί την αποκάλυψη μιας άλλης πραγματικότητας, γίνεται το όχημα μέσω του οποίου προβάλλεται το ψυχικό δράμα της προσωπικής αποξένωσης και της εσωτερικής διάστασης (Dimitriou, 2017: 44-48 & 61-62).