Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το έργο αυτό αποτελεί το πρώτο θεατρικό αρχαιόμυθο του Ιάκωβου Καμπανέλλη και αποτελείται από δύο πράξεις και πέντε εικόνες. Γράφτηκε το 1952 και ανέβηκε στο θέατρο το 1966 από το Θέατρο Τέχνης, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν (Χασάπη-Χριστοδούλου, 2002: 844). Σε αυτό διακρίνουμε τη σατιρική πρόθεση του συγγραφέα, ενώ η αρχαιότητα χρησιμεύει για να παρωδηθεί το παρόν (Παπανδρέου, 1993: 27). Ουσιαστικά, με το έργο αυτό, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης εισέρχεται στο θέατρο των ιδεών, υπονομεύοντας όλες εκείνες τις κίβδηλες αξίες που στήθηκαν στο όνομα μυθοποιημένων ιδανικών. Ο Οδυσσέας της Ιθάκης έγινε μύθος για τις μάζες, όπως ακριβώς στην εποχή του συγγραφέα έλαβε διαστάσεις μύθου το ψεύτικο ιδανικό που παρουσιαζόταν με τη μορφή της σωτηρίας του έθνους. Ο Οδυσσέας, στο πλαίσιο της αυτοκριτικής του, αποκαλύπτει τελικά ότι είναι ένας μύθος, κι όχι μόνο δεν έκανε τίποτε από αυτά για τα οποία τον εξυμνούν γενεές ολόκληρες, αλλά αντίθετα προέβη και σε πολύ άσχημες πράξεις (Καμπανέλλης, 1979: 301-302). Γενικά, δύο είναι τα θέματα που αποτελούν τον κεντρικό ιστό του έργου: η ανατροπή των μυθικών συμβόλων του Οδυσσέα και της Ιθάκης, καθώς και η ανάδειξη του προσωπικού δράματος του ήρωα που ο μύθος του τον διαφθείρει και τον απομακρύνει από τον πραγματικό του εαυτό. Το έργο αρχίζει όταν η εποχή των άθλων για τον Οδυσσέα έχει τελειώσει. Ο ήρωας πορεύεται με ένα τσακισμένο καράβι και μ' ένα πλήρωμα που τον αμφισβητεί, καθώς υποπτεύεται την ενδόμυχη διάθεση του αρχηγού του να μην τους οδηγήσει πίσω στην πατρίδα. Πράγματι, ο ήρωας αποστρέφεται την ιδέα της επιστροφής στην Ιθάκη. Η μοίρα τον ρίχνει στο νησί της Κίρκης, κι ο Οδυσσέας πανικοβάλλεται νομίζοντας πως έφτασε στην Ιθάκη. Εκεί, θα θελήσει να εκμεταλλευτεί τον μύθο που έχει δημιουργηθεί γύρω από το πρόσωπό του και στον οποίο πιστεύουν φανατικά οι κάτοικοι του νησιού. Τον μύθο αυτόν εκμεταλλεύεται για να εξυπηρετήσει τα δικά της συμφέροντα και η πολιτική εξουσία. Ο μύθος όμως που έχουν πλάσει γι' αυτόν τον θέλει ψηλό και ξανθό, όχι κοντό και μελαχρινό, όπως πραγματικά είναι. Τελικά, ο λαός βλέπει τον Οδυσσέα στο πρόσωπο του Ελπήνορα, του πλέον ασήμαντου συντρόφου του. Προκειμένου να αποκαλύψει αυτόν τον κίβδηλο Ελπήνορα-Οδυσσέα, ο ήρωας επινοεί ένα τέχνασμα που τον οδηγεί στην αυτογνωσία, καθώς, καταγγέλοντας την απάτη που έγινε εις βάρος του, ανατινάζει και τον δικό του μύθο και αποκαλύπτει τον πραγματικό εαυτό του: αποκαλύπτει ότι δεν υπήρξε ποτέ ήρωας, ότι ήταν ένας κοινός άνθρωπος, λίγο πιο πονηρός από το κανονικό, με ψεύτικο προσωπείο, ότι ακόμη και την ιδέα του Δούρειου Ίππου την είχε κλέψει από έναν στρατιώτη του. Μετά από αυτό το ταξίδι αυτογνωσίας θα επιθυμήσει τον νόστο του στην Ιθάκη. Οι αποκαλύψεις του όμως θα του στερήσουν την επιστροφή στην πατρίδα. Η επιστροφή ενός απομυθοποιημένου Οδυσσέα θα κατέστρεφε την ανθούσα τουριστική οικονομία της, που έχει οικοδομηθεί πάνω ακριβώς στον ηρωικό του μύθο. Για να διασώσει αυτόν τον μύθο, η κυβέρνηση της Ιθάκης σε συνεργασία με την κυβέρνηση του νησιού της Κίρκης αποφασίζουν τη φυσική εξόντωση του Οδυσσέα. Τελικά, ο θρύλος, όντας ισχυρότερος από τον Οδυσσέα, τον συντρίβει, τον εξαφανίζει και στη θέση του παραμένει ένα άγαλμα (Καμπανέλλης, 1979: 345). Πολλές είναι οι άμεσες νύξεις στην πολιτική επικαιρότητα της εποχής τού συγγραφέα: η βασίλισσα Κίρκη, η συνάντηση Οδυσσέα-Νικία, η μεταμόρφωση των συντρόφων σε αυλόδουλους, οι μορφές του πρωθυπουργού, της Πηνελόπης και του Τηλέμαχου παραπέμπουν στην πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα τη δεκαετία του '60 (Καμπανέλλης, 1979: 350). Σαφώς πρωτοποριακό έργο για τα δεδομένα της εποχής του, αποτελεί ουσιαστικά μια σάτιρα του αστικού καθεστώτος, και για τον λόγο αυτόν προκάλεσε έντονη αίσθηση. Στόχος του συγγραφέα ήταν να καυτηριάσει όσους εμπορεύονται τη δόξα των κατορθωμάτων τους και να παρουσιάσει την πολιτική κατάσταση που προκαλείται από τέτοιου είδους καπηλείες (Χασάπη-Χριστοδούλου, 2002: 1119). Η αποκάλυψη της μυθοποίησης προσώπων και ιδανικών αποκαλύπτει και την αλήθεια ότι όλα τα μεγάλα εγκλήματα γίνονται στο όνομα κάποιων ιδανικών. Το έργο ήταν προφητικό, αν σκεφτεί κανείς την επιβολή της δικτατορίας την επόμενη χρονιά.