Πόλη χαμένη και ξανακερδισμένη

Τι εύμορφη, τι καθαρά, τι αρχοντική, η Αρμενική μεγάλη συνοικία, προσεγγίζουσα επάνω προς τα υψώματα της πόλεως, φθάνουσα μέχρι της Εβραϊκής. Αι αρμένιαι δέσποιναι λίαν πρωί, παρά την είσοδον των καθαρών των σπιτιών, όπισθεν των υπηρετριών των, καθοδηγούσιν αυτάς να ψωνίσουν το ευώδη ζαρζαβατικά, τρυφερόν σέληνον και μπάμιες του Σεβδίκιοϊ. Ιδού ο αρμενικός ναός του Αγίου Στεφάνου, μέγας και καλός, εντός ευρυτάτης αυλής, όπου και το παλαιόν αρμενικόν νεκροταφείον με τας απαραιτήτους γηραιάς δρυς, σκιεράς, κατασκίους, ν’ αναπαύονται οι νεκροί, και να συμποσιάζωσιν οι ζώντες.

Το μέγα νοσοκομείον της ελληνικής κοινότητος– Νοσοκομείον ο Άγιος Χαράλαμπος– ευρύ με πολλάς αιθούσας, και πολλά παράθυρα· με αυλήν ανθόσπαρτον· με τείχη υψηλά ως μοναστήριον βυζαντινόν, εν μέσω εκεί της πόλεως συμπιεσθέν, όπερ αν αφίετο ελεύθερον να εξαπλωθεί, ηδύνατο να καταλάβει όλον το αθηναϊκόν Πολύγωνον. Η πόλις το περιέλαβε, το ενηγκαλίσθει, ως να είχεν υπόψιν της ότι πόλις, χωρίς πλατείας, χωρίς αγυιάς, πόλις στενή, συμπυκνωμένη, μπαλαρισμένη ως γλυκόριζα με σιδερένια στεφάνια, μέσα εις μίαν κοιλότητα, εις ένα λάκκον· πόλις καίουσα και βράζουσα το θέρος, ως μόνην ανάπαυσιν και δροσιάν, ως μόνην όασιν ζωογόνον, μέσα εις τόσον καύσωνα, όφειλε να έχει το Νοσοκομείον.

Εάν δεν υπήρχεν η προκυμαία, η ανοικτόκαρδος προκυμαία, οπόθεν όλη η ευωδία και η ευφορία της Ανατολής εκκινεί προς την Δύσιν, με τόσην κίνησιν καμήλων τε, κάρων τε, ανθρώπων τε, πλοίων τε λέμβων τε, και συριγμών αδιακόπων, θα ελέγομεν ότι οι Σμυρναίοι είναι πολύ οπισθοδρομικοί, διότι πράγματι, περιπατών εντός της πόλεως, δεν διακρίνεις έξω από την μύτην σου. Μόνον τα προ ποδών βλέπεις.

Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, Με του Βορηά τα κύματα, ταξείδια-περιγραφαί-εντυπώσεις, Εν Αθήναις, Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Ν. Σιδέρη 1922, σ. 50.

Το σοκάκι μας ήταν στην άκρη του Τουρκομαχαλά. Πιο πέρα, άρχιζαν οι ρωμαίικοι φτωχομαχαλάδες, τα αλάνια. Αν έστριβες αριστερά, έπεφτες στους οβραίους, κι αν έπαιρνες το δρόμο στα δεξιά, ήταν οι Αρμεναίοι. Οι πιπεριές. Εκεί ζούσαν οι Αρμένισσες, σαβανωμένες ως τα μπούνια. Φορούσαν φερετζέ τρεις φορές πιο χοντρό από τις Τουρκάλες, που τον στερέωναν στην κορφή της κεφαλής τους, πάνω από ένα καλυμμαύχι τετράγωνο σαν του δικού μας του παπά στην εκκλησία. Οι μικρές Αρμενίτσες δεν έβγαιναν από τα σπίτια τους για να παίξουν στους δρόμους. Μόνο μεγάλες γυναίκες κυκλοφορούσαν, αλλά κι αυτές αραιά και πού. Αν τυχόν και ξεμονάχιαζαν καμιά απ’ αυτές οι Ρωμιοί –θαύμα θα ήταν βέβαια το πώς– ξετρελαίνονταν από τη γλύκα που είχε αυτό το βλέμμα τους. Πολλές είχαν μάτια γαλάζια κι ήταν άσπρες και ξανθές. Κι όσο πιο ξανθές ήταν, τόσο περισσότερο τις έκρυβαν οι μανάδες τους κάτω από τόπια και τόπια χοντρό ύφασμα.

«Αν είχα εγώ ένα αρμενέικο φουστάνι να το λιανίσω» έλεγε η Ευταλία, «ως και ριντό στα παράθυρα θα ’βαζα. Μα, τέτοια σπατάλη!»

Για να μη φαίνονται τα χέρια τους, έραβαν ειδικές τρύπες στα ράσα τους, να τα περάσουν μέσα. Άλλο τρόπο δεν είχες για να δεις την ηλικία τους, από το πόσο ζωντανό ήταν το βλέμμα τους.

Αρμονικά ζούσαν όλοι στη Σμύρνη, αλλά η Ευταλία την κουβέντα της την πέταγε για όλες.

«Ποιος ξέρει τι κάνουν αυτές εκεί μέσα που χώνουν τα χέρια τους. Και που τα βάζουν! Αν τύχει και γκαστρωθεί καμία κατολίκ κατά λάθος, Αρμεναία πρέπει να την ντύσουν για να την κυκλοφορούν. Χαμπάρι δε θα πάρει κανείς».

Υπήρχαν και πλούσιοι Αρμεναίοι. Πολύ πλούσιοι. Αλλά εκεί! Εκεί! Με τους φερετζέδες και τα καλυμμαύχια. Και πάντα στον Αρμεναίικο μαχαλά. Μόνο που, σαν πλούτιζαν, μετακόμιζαν λίγο πιο μπρος, στον καλό τους δρόμο, προς τους Ρωμιούς.

Μάρα Μεϊμαρίδη, Οι Μάγισσες της Σμύρνης, Καστανιώτης, Αθήνα 2002, σ.37-38