Εξώφυλλο

Αριάδνη

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας

της Δήμητρας Μήττα

ΙΚΑΡΟΣ

    Ο Ίκαρος είναι γιος του Δαίδαλου και της Ναυκράτης, μιας δούλας του Μίνωα. Μερικές φορές θεωρείται επινοητής της ξυλογλυπτικής.

    Όταν ο πατέρας του Δαίδαλος έπεσε στη δυσμένεια του βασιλιά, είτε γιατί βοήθησε την Πασιφάη, σύζυγο του Μίνωα, να ικανοποιήσει τον πόθο της για έναν ταύρο, είτε γιατί έδωσε στην κόρη του Αριάδνη τον περίφημο μίτο, με τον οποίο ο βασιλιάς της Αθήνας Θησέας κατόρθωσε να βγει σώος από τον Λαβύρινθο, αφού πρώτα σκότωσε το Μινώταυρο, πατέρας και γιος φυλακίστηκαν στον Λαβύρινθο.

    Ωστόσο, ο πολυμήχανος Δαίδαλος κατασκεύασε φτερά, τα οποία, αφού έδεσε κάθε λογιών φτερά με κλωστές και καλάμια και τα συναρμολόγησε με κερί, τα στερέωσε στους ώμους τους. Αυτά χάρισαν σε αυτόν και το γιο του την ελευθερία. Όμως ο Ίκαρος παρακούοντας τις συμβουλές του πατέρα του να μην πλησιάζει πολύ το φωτεινό δίσκο του ηλίου και λιώσει το υλικό από το οποίο είχε κατασκευάσει τα φτερά, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε. (Εικ. 366, 367, 368, 369, 370, 371, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 405, 406, 407, 408, 409, 410, 411, 412, 413, 414)

    Μια πιο ορθολογική προσέγγιση του μύθου έλεγε ότι η Πασιφάη, προκειμένου να βοηθήσει τον Δαίδαλο να γλιτώσει την τιμωρία από τον Μίνωα, τον επιβίβασε σε πλοίο μαζί με τον γιο του Ίκαρο, γιο του από τη Ναυκράτη, μια σκλάβα του βασιλιά, το όνομα της οποία σχετίζεται με τη θάλασσα, είναι αυτή που κρατά το πλοίο, αντίστοιχη μορφή με τον πλοηγό Ναύπλιο, τον πλοίαρχο Ναυσιμέδοντα, τον Οίακα που κρατά το πηδάλιο, που ο μύθος κάνει πατέρα, τον πρώτο, και αδέλφια, τους άλλους δύο, του σοφού Παλαμήδη. Πλέοντας ανατολικά των Κυκλάδων, ο Ίκαρος παραπάτησε και έπεσε στη θάλασσα.

    Ο Δαίδαλος τον έθαψε στο νησί που ονόμασε Ικαρία και το πέλαγος γύρω από αυτό Ικάριο. Άλλη παραλλαγή, που βασίζεται στο γεγονός ότι ο Δαίδαλος μόνο με καράβι θα μπορούσε να φύγει από την Κρήτη, θέλει τον Μίνωα, που έλεγχε όλα τα πλοία, να υπόσχεται πολύ χρυσάφι σε όποιον έβρισκε τους φυγάδες. Και επειδή από θαλάσσης είχε αποκλειστεί κάθε διέξοδος διαφυγής, ο Δαίδαλος έφτιαξε τα φτερά, ώστε πατέρας και γιος να δραπετεύσουν από αέρος. Μια πιο ορθολογική ερμηνεία αυτής της εκδοχής είναι ότι πατέρας και γιος έφυγαν με καράβι με πανί, που πρώτοι εκείνοι επινόησαν. Το πλοίο αυτό έγινε ταχύτερο από τα κωπήλατα μινωικά και επειδή το πανί από μακριά φαινόταν σαν φτερό προέκυψε η εκδοχή της κατασκευής των φτερών. Παραλλαγή θέλει τον πατέρα και τον γιο να φεύγουν με δύο διαφορετικά καράβια. Αλλά επειδή ο Ίκαρος δεν ήταν εξοικειωμένος με την πλοήγηση ιστιοφόρου πλοίου βούλιαξε. Ή πλησιάζοντας στο νησί Ικαρία πήδηξε αδέξια από το καράβι και πνίγηκε.

    Άλλη εκδοχή του μύθου θέλει τον Ίκαρο, εξόριστο από την πατρίδα του Αθήνα, να αναζητά τον πατέρα του Δαίδαλο, επίσης εξόριστο για τον φόνο του ανεψιού και μαθητή του Τάλου. Ναυάγησε όμως κοντά στη Σάμο και η θάλασσα γύρω από το νησί πήρε το όνομά του. Το σώμα του ξεβράστηκε στις ακτές της Ικαρίας, το βρήκε ο Ηρακλής και τον ενταφίασε. Από ευγνωμοσύνη προς τον Ηρακλή, ο Δαίδαλος του έφτιαξε άγαλμα, προσφορά στο Ηράκλειο (ιερό του Ηρακλή) των Θηβών και μέχρι τα χρόνια του Παυσανία ο Θηβαίοι το επιδείκνυαν ως έργο του Δαιδάλου. Παραλλαγή θέλει το άγμαλμα του Ηρακλή σε φυσικές διαστάσεις και τόσο πραγματικό, με τη φυσική κίνηση και τους φουσκωμένους μυες, που ο ήρωας το πήρε για πραγματικό άνθρωπο και το λιθοβόλησε.

    Για αιώνες έδειχναν τον τάφο του Ίκαρου σε ακρωτήριο του Αιγαίου Πελάγους. Λεγόταν ακόμη ότι στις Ηλεκτρίδες Νήσους ο Δαίδαλος ύψωσε δύο στήλες προς τιμή δική του και του γιου του.

    Στις διάφορες παραλλαγές του μύθου του Ικάρου παρατηρείται μια προσπάθεια απέκδυσής του από το μεταφυσικό στοιχείο. Μια άλλη ανάγνωση του μύθου εντάσσει τον Ίκαρο, μαζί με άλλους απείθαρχους νέους που τιμωρούνται για την ασέβειά τους προς τους θεούς ή προς ισχυρούς συγγενείς (όπως ο Σαρπηδών και ο Ραδάμανθυς προς τον Μίνωα), να είναι παλαιότεροι του/των ισχυρού/ών και οι νεότεροι (ο Μίνωας στη συγκεκριμένη περίπτωση) να οικειοποιείται τη δόξα τους μέσα από την ενσωμάτωσή τους είτε στο γενεαλογικό τους δέντρο είτε στον κύκλο των πράξεών τους. Με την ίδια λογική, παλαιότεροι τοπικοί θεοί παραγκωνίζονται από νεότερους και πανελλήνιους. Έτσι, ο Ίκαρος λογαριάζεται για παλαιός ηλιακός θεός, αντίστοιχος του Φαέθοντα και του Εωσφόρου, που η νεότερη ηλιολατρική θεολογία (π.χ. του Απόλλωνα) υποβάθμισε σε ήρωες και μυθολόγησε την πτώση τους σαν ανυπακοή που προκαλεί την οργή του θεού. Ο Θεός γκρεμίζει στην άβυσσο τον Εωσφόρο, ο Δίας συντρίβει με τον κεραυνό του τον Φαέθοντα, ο Ηρακλής ενταφιάζει τον Ίκαρο, ο Απόλλων τον Σαρπηδόνα. Όσο για την Ικαρία αυτή μάλλον ήταν λατρευτικό κέντρο του Ίκαρου, ανάλογο της Δήλου για τον Απόλλωνα και της Ρόδου για τον Ήλιο. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο ότι μυθολογείται πως ο Δαίδαλος αφιέρωσε τα πτερύγιά του στον Απόλλωνα στην Κύμη, όπου ανέγειρε ναό που οι θύρες του παριστάνουν, εγχάρακτες στον ορείχαλκο, τις περιπέτειες τις δικές του και του γιου του, καθώς και το θλιβερό του τέλος.