Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Ο μονόλογος αυτός γράφτηκε το διάστημα 1967-1969 και πρωτοδημοσιεύτηκε στο πλαίσιο της Τέταρτης διάστασης (1972). Οι δεκατέσσερις συνθέσεις της Τέταρτης Διάστασης παρουσιάζουν μια δομική αναλογία: α) εκκινούν με μια πεζόμορφη «σκηνική οδηγία» β) συνεχίζονται με τον εξομολογητικό μονόλογο του κεντρικού προσώπου, γ) εμπλουτίζονται με ένα βουβό πρόσωπο που επιτελεί τον ρόλο του ακροατή και δ) απολήγουν σε έναν πεζόμορφο επίλογο. Από τα δομικά αυτά γνωρίσματα αποκλίνουν μόνο η Χειμερινή διαύγεια, το Χρονικό και η σύνθεση Όταν έρχεται ο ξένος (Κόκορης, 2003: 141).
Η παρουσία του μύθου στις μεγάλες συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης θα σημάνει το όριο και την κορυφή μιας νέας εκφραστικής κατάκτησης του Ρίτσου: εδώ, η συστηματική εκμετάλλευση του μύθου συναπαρτίζει μιαν εξαιρετικά πολύπλοκη σύνθεση, στην οποία ο μύθος αποτελεί το βασικό ποιητικό φορείο, το δοχείο στο οποίο θα χυθούν και θ’ αναμειχθούν δυο ακόμα στοιχεία, το αυτοβιογραφικό και το ιστορικό (Βελουδής, 1984: 70–71). Για τη χρήση της μυθικής μεθόδου από τον Γ. Ρίτσο στους μονολόγους της Τέταρτης διάστασης, ο Δ. Ν. Μαρωνίτης (2009: 73) γράφει χαρακτηριστικά: «Χαρακτηριστικότερο είναι ωστόσο ένα νέο τεκμήριο της μεταλειτούργησης του αρχαίου μύθου στον νέο —καλλιτεχνικό— φορέα του. Η “αντικειμενική συστοιχία” ολοκληρώνεται σ’ αυτόν, θα λέγαμε από μια “υποκειμενική συστοιχία”, μια συνειρμική διεργασία, αποτέλεσμα της οποίας είναι η σύμπλεξη ή “ταύτιση» των μυθικών στοιχείων με τα βιογραφικά δεδομένα του ίδιου του ποιητή.
Χαρακτηριστικά του μονολόγου αυτού (όπως και των υπόλοιπων του Ρίτσου), είναι η διαχρονική υπόσταση των προσώπων, που αφηρωισμένα αποκτούν τη σημασία του συμβόλου, αλλά και η συναίρεση των τριών επιπέδων με τα οποία είναι«χτισμένος»: του μυθολογικού ιστορικού υπόβαθρου, της προσωπικής μνήμης και των σύγχρονων κοινωνικών προβλημάτων (Προκοπάκη, 1980: 5-8). Στο έργο (όπως και σε όλους τους δραματικούς μονολόγους του Ρίτσου) μια «σκηνική» εισαγωγή και ένας «σκηνικός» επίλογος πλαισιώνουν έναν μονόλογο που απαγγέλλεται μπροστά σε έναν βουβό ακροατή. Η αναμόχλευση της μνήμης σημαίνει οδύνη, γι' αυτό ο Αίαντας, αποκλεισμένος στη μοναξιά του, αρνείται το ένδοξο παρελθόν του, για να καταλήξει όμως να ασπαστεί, μέσα στο κενό από το αδιέξοδο, τη λύση του ηρωικού προτύπου του, την αυτοχειρία. Είναι η ώρα των απολογισμών, καθώς ο τρωικός πόλεμος θέτει τώρα το τραγικό αναπάντητο ερώτημα: προς τι; Ο Γ. Ρίτσος ρίχνει τη ματιά του σε ουσιαστικές πτυχές της εσωτερικής ζωής του ήρωα, χωρίς να σπάει τη συνοχή του μύθου με φλύαρες παρενθέσεις (Γεράνης, 1991: 131-132) και, χρησιμοποιώντας ως πρωταγωνιστή του ποιητικού έργου του τον γενναίο, προδομένο από τους συμπολεμιστές του και, τελικά, από απελπισία αυτόχειρα μυθικό ήρωα, μιλά για όλους τους προδομένους και πικραμένους αγωνιστές της νεότερης και σύγχρονης Ιστορίας μας.