Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το διήγημα αποτελεί ένα σχόλιο στην τελευταία τραγωδία του Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι, αλλά και ένα σχόλιο στην ανθρώπινη μοίρα. Στο πρώτο μέρος του οι μυθικοί ήρωες και αρχηγοί των Αχαιών στην τρωική εκστρατεία κατεβαίνουν από το βάθρο τους και απομυθοποιούνται. Μέσα από τη ματιά του μεγάλου τραγικού ποιητή «μικρός φαίνεται τώρα ο κόσμος αυτός των μεγάλων ηγητόρων, των ηρώων του μύθου», του Αγαμέμνονα, του Μενέλαου, του Αχιλλέα και του Οδυσσέα. Κοντά στους ηγήτορες, ο λαός των Αχαιών παρουσιάζεται ως «ηλίθιος όχλος, έρμαιο της βλακείας και της πρόληψης». Απέναντί τους το θύμα, η Ιφιγένεια, «απροστάτευτη, ανυπεράσπιστη μέσα σ' αυτά τα θηρία», και η μάνα Κλυταιμνήστρα «αδύναμη […] να προστατέψει το σπλάχνο της που το σέρνουνε στη σφαγή». Μέσα σε αυτό το αρνητικό πλαίσιο, «κάτι γίνεται στη νεανική ψυχή» της Ιφιγένειας, και αναδύεται στην τραγωδία του Ευριπίδη μια νέα Ιφιγένεια, αποφασισμένη να ορίσει τον θάνατο με τη δική της θέληση, αποφασισμένη να θυσιαστεί για την πατρίδα της. Όπως σχολιάζει και ο συγγραφέας, πολλοί «εκείνο το και τότε κάτι γίνεται στη νεανική της ψυχή δε βρίσκουν νά 'ναι μ' επάρκεια δοσμένο κι εξηγημένο μέσα στο έργο». Για τον λόγο αυτό δεν βάζουν την τραγωδία αυτή ανάμεσα στις καλύτερες του Ευριπίδη, ή θεωρούν πως την τραγωδία την ολοκλήρωσε με τον τρόπο αυτό ο ομώνυμος ανιψιός του ή γιος του. Για τον συγγραφέα-σχολιαστή αυτή η τραγική κατάφαση που εκφράζει η Ιφιγένεια στο τέλος της τραγωδίας αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της ευριπίδειας τέχνης· πρόκειται για μια κατάφαση «πέρα απ' την άρνηση, μέσα απ' την άρνηση». Στο δεύτερο μέρος ο Δημήτρης Χατζής περιγράφει την εικόνα διάλυσης και ήττας μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας και την παράδοση των όπλων από τον ΕΛΑΣ. Σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ο αφηγητής-πρωταγωνιστής, στέλεχος του ΕΑΜ, περιγράφει την αποχώρηση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ από την πρωτεύουσα και το οδοιπορικό του συντροφιά με έναν παλιό γνώριμό του, ένα νέο παλικάρι, μέλος του ΕΛΑΣ. Η διάψευση των προσδοκιών αυτού του νεαρού («εδώ τελειώνουν απόψε γι' αυτόν η αντίσταση, ο πόλεμος, τα δικά μας τα όνειρα και τα λόγια, τα δικά του τα μικρά τα ζητήματα με τις μεγάλες αλλαγές που θα γινόντανε με τη νίκη μας»), που συμμετείχε στον ΕΛΑΣ προκειμένου να αλλάξει τον κόσμο, σχετίζεται με το αναπόφευκτο της ανθρώπινης μοίρας, που είναι η δυστυχία και η αδυναμία του ανθρώπου να ορίσει τη μοίρα του. Ο «συνοδοιπόρος της υποχώρησης» ήταν από τους πρώτους που ντουφεκίστηκαν. Κι ενώ κατά τη διάρκεια της δίκης του αρνήθηκε τις κατηγορίες και έκλαψε για τη σωτηρία του, την τελευταία στιγμή σήκωσε το χέρι του και ζητωκραύγασε για το ΕΑΜ. Στη μοίρα αυτού του νεαρού ο Δημήτρης Χατζής βλέπει κοινά σημεία με τη μοίρα της Ιφιγένειας, η στιγμή της θυσίας του του θυμίζει τη θυσία της Ιφιγένειας. Βλέπει σε αυτόν «τη μεταπήδηση εκείνης της Ιφιγένειας από την έσχατη απελπισιά στην κατάφαση, από την άδικη θανάτωση στην εθελούσια θυσία», καθώς θεωρεί ότι υπάρχει ένας συνδετικός κρίκος ανάμεσα στα θύματα μιας θυσίας, που είναι «η εναντίωση στην ανθρώπινη μοίρα», «μια τελική κατάφαση» πέρα από την άρνηση, που δίνει αξία στην ανθρώπινη ζωή. Γιατί η ζωή των ανθρώπων μπορεί να είναι ανάξια, αλλά δικαιώνεται μέσα από τις πράξεις αυτοθυσίας ορισμένων ανθρώπων. Έτσι, η Ιφιγένεια και ο νεαρός αντάρτης του ΕΛΑΣ είναι «σωστά, πολύ σωστά θυσιασμένοι και κείνη και τούτος σε μια καινούρια πάντοτε Αυλίδα, μιας εκστρατείας αιώνιας».