2. Η οργάνωση της πρότασης σε φραστικά συστατικά

Οι προτάσεις (σε κάθε γλώσσα) έχουν εσωτερική ιεραρχική δομή – δηλαδή οι λέξεις, παρά το γεγονός ότι φαίνονται να ακολουθούν απλώς η μία την άλλη, δεν έχουν ισότιμες σχέσεις μέσα στην πρόταση

. Στο παράδειγμα της προηγούμενης Ενότητας η λέξη παιδί και η λέξη ελέφαντα έχουν σημαντικότερη θέση στην πρόταση από τις λέξεις εκείνον, τον, αφρικανικό, που, λέγαμε και χτες και από τις λέξεις αυτό, το, καλό, που, σου, γνώρισα και χτες.

Οι δύο αυτές λέξεις αποτελούν τις κεφαλές των δύο ονοματικών φράσεων που εκφράζουν τους κύριους όρους της πρότασης

(το υποκείμενο και το αντικείμενο), ενώ οι άλλες λέξεις είναι προσδιορισμοί που μπορεί να υπάρχουν αλλά μπορεί και να μην υπάρχουν.

Με άλλα λόγια, για να υπάρξει ονοματική φράση πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει ένα όνομα ουσιαστικό (η κεφαλή) – το οποίο μπορεί να συνοδεύεται και από άρθρα, επίθετα, αντωνυμίες ή ακόμα και ολόκληρες προτάσεις: όλα αυτά όμως δεν είναι απαραίτητο να υπάρχουν για να υπάρξει η φράση.

Αντίστοιχα, το ρήμα αποτελεί την κεφαλή μιας ρηματικής φράσης – η οποία μπορεί να περιλαμβάνει το αντικείμενό του (ή τα αντικείμενά του) καθώς και ένα πλήθος από επιρρηματικούς προσδιορισμούς (τα επιπλέον στοιχεία που μπορεί να το συνοδεύουν – χωρίς ποτέ όμως να είναι υποχρεωτική η παρουσία τους). Δείτε τις παρακάτω προτάσεις, όπου μπορεί να αφαιρεθούν διάφοροι προσδιορισμοί:

Το παιδί είδε [εκείνον τον αφρικανικό ελέφαντα που λέγαμε χτες].

Το παιδί είδε [εκείνον τον αφρικανικό ελέφαντα που λέγαμε χτες].

Το παιδί είδε [εκείνον τον αφρικανικό ελέφαντα που λέγαμε χτες].

Το παιδί είδε [εκείνον τον αφρικανικό ελέφαντα που λέγαμε χτες].

Το παιδί είδε [εκείνον τον αφρικανικό ελέφαντα που λέγαμε χτες].

αλλά κανονικά δεν είναι δυνατό να αφαιρεθεί η κεφαλή:

*Το παιδί είδε [τον ελέφαντα που λέγαμε χτες].

Παρόμοια, όλοι οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί (σε αγκύλες παρακάτω) μπορούν να παραλειφθούν, αλλά όχι και το ρήμα (η κεφαλή της ρηματικής φράσης):

Το παιδί είδε τον ελέφαντα [σε ένα ντοκιμαντέρ] [στην τηλεόραση] [προχτές] [μετά το σχολείο] [πριν πάει στο φροντιστήριο] [επειδή του το ζήτησε η δασκάλα του]

Σε μια τέτοια πρόταση μπορούμε να αναγνωρίσουμε επίσης και άλλες κατηγορίες φραστικών συστατικών, όπως οι προθετικές φράσεις (που έχουν ως κεφαλή μια πρόθεση, π.χ. σε, μετά κλπ.), οι επιρρηματικές φράσεις (που έχουν ως κεφαλή ένα επίρρημα, όπως προχτές κλπ.) και οι διάφορες δευτερεύουσες προτάσεις (που εισάγονται με διάφορους συνδέσμους, όπως πριν, επειδή κλπ.).

Η κατηγορία της φράσης καθορίζεται από το μέρος του λόγου της κεφαλής: μια φράση με κεφαλή ένα επίρρημα είναι επιρρηματική φράση, μια φράση με κεφαλή ένα όνομα (ουσιαστικό) είναι ονοματική φράση κ.ο.κ. Και, αντίστροφα, η κεφαλή μιας ρηματικής φράσης πρέπει να είναι ένα ρήμα, η κεφαλή μιας προθετικής φράσης πρέπει να είναι μια πρόθεση κ.ο.κ.

Γενικά, σε μια κανονική πρόταση (αν δηλαδή δεν είναι ελλειπτική [ελλειπτική πρόταση]), περιμένουμε ότι θα υπάρχει τουλάχιστον μια ονοματική φράση (που θα εκφράζει το υποκείμενο) και μια ρηματική φράση (που θα εκφράζει το κατηγόρημα – δηλαδή αυτό που λέει η πρόταση για το υποκείμενο). Η ρηματική φράση μπορεί να περιλαμβάνει εκτός από την κεφαλή της (το ρήμα) και όσα αντικείμενα απαιτούνται, και όσους άλλους προσδιορισμούς επιθυμεί ο ομιλητής.

Η ξεχωριστή θέση της κεφαλής φαίνεται όχι μόνο από το γεγονός ότι καθορίζει το είδος της φράσης στην οποία συμμετέχει, αλλά και από το ότι είναι υπεύθυνη για την επιλογή των συμπληρωμάτων [συμπλήρωμα] της

. Έτσι, αν η κεφαλή της ρηματικής φράσης είναι ένα ρήμα όπως το βήχω δεν θα υπάρχει καμία ονοματική φράση ως αντικείμενο. Αν η κεφαλή είναι ένα ρήμα όπως το βλέπω τότε θα υπάρχει μια ονοματική φράση σε αιτιατική ως αντικείμενο. Αν η κεφαλή είναι ένα ρήμα όπως το δίνω τότε θα υπάρχει μια ονοματική φράση σε αιτιατική ως άμεσο αντικείμενο και μια ονοματική φράση σε γενική (ή μια προθετική φράση με κεφαλή την πρόθεση σε) ως έμμεσο αντικείμενο:

Η Μαρία έβηξε. (και όχι Η Μαρία έβηξε τον Γιάννη.)

Η Μαρία είδε τον Γιάννη.

Η Μαρία έδωσε του Γιάννη/στον Γιάννη ένα βιβλίο.

Σε κάθε περίπτωση,

η πρόταση ΔΕΝ αποτελείται απλώς από λέξεις: οι λέξεις είναι υποχρεωτικά οργανωμένες σε φράσεις (δηλαδή σε ιεραρχικά οργανωμένα λεκτικά σύνολα, π.χ. ονοματικές φράσεις, ρηματικές φράσεις, προθετικές φράσεις κλπ.), τα οποία με τη σειρά τους συγκροτούν την πρόταση

. Η ύπαρξη των συνόλων αυτών έχει σημαντικές επιπτώσεις στη λειτουργία των συντακτικών κανόνων, όπως θα δούμε στην επόμενη Ενότητα.