2. Περνώντας στη συνοχή

2.1 Τί είναι συνοχή;

Η συνοχή εμφανίζεται όταν η ερμηνεία ενός στοιχείου στον λόγο εξαρτάται από ένα άλλο. Με άλλα λόγια, όταν η ύπαρξη ενός κειμενικού στοιχείου προϋποθέτει την ύπαρξη ενός άλλου και δεν μπορεί να «αποκωδικοποιηθεί» αν δεν ανατρέξουμε σε αυτό.

(3) Η Μαρία αγόρασε ένα καπέλο και το φόρεσε.

(4) Ο Φώτης έτρεξε προς το μέρος της Ελένης κι ο Γιάννης έκανε το ίδιο.

Στο παράδειγμα (3), η ερμηνεία της αντωνυμίας το εξαρτάται από την ονοματική φράση ένα καπέλο· με άλλα λόγια, δεν μπορούμε να καταλάβουμε σε τί αναφέρεται η αντωνυμία το, αν δεν πάρουμε υπόψη τη φράση ένα καπέλο. Αντίστοιχα, στο παράδειγμα (4) καταλαβαίνουμε τη φράση έκανε το ίδιο, μόνο αν πάρουμε υπόψη μας τη ρηματική φράση έτρεξε προς το μέρος της. Αυτό εννοούμε όταν λέμε ότι «η ύπαρξη ενός κειμενικού στοιχείου προϋποθέτει την ύπαρξη ενός άλλου»: η αντωνυμία το προϋποθέτει την ύπαρξη της φράσης ένα καπέλο και η φράση έκανε το ίδιο προϋποθέτει την ύπαρξη της φράσης έτρεξε προς το μέρος της. Δεν μπορούμε να «αποκωδικοποιήσουμε», δηλαδή δεν μπορούμε να καταλάβουμε σε τί αναφέρονται, ούτε το το ούτε το έκανε το ίδιο, αν δεν πάρουμε υπόψη τη φράση ένα καπέλο και έτρεξε προς το μέρος της αντίστοιχα.

2.2 Συνοχικοί δεσμοί

Πώς συσχετίζουμε τα κειμενικά στοιχεία;

Μέσω των συνοχικών δεσμών: ονομάζουμε έτσι τους μηχανισμούς που συνδέουν τα συστατικά ενός κειμένου

.

Οι συνοχικοί δεσμοί διακρίνονται σε πέντε κατηγορίες:

· την αναφορά

· την υποκατάσταση

· την έλλειψη

· τη συνδετικότητα/σύζευξη και

· τις λεξικές/σημασιολογικές σχέσεις.

2.2.1 Αναφορά

Αφορά τη σχέση ενός κειμενικού στοιχείου με ένα άλλο που έπεται ή προηγείται.

Σε αυτή την περίπτωση ο αναγνώστης/ακροατής αναζητά την ερμηνεία ενός στοιχείου σε διαφορετικό σημείο του κειμένου από το σημείο στο οποίο αυτό εμφανίζεται. Ενδεικτική είναι η χρήση των αντωνυμιών. Π.χ. στο

(5) Ο Κώστας ρώτησε τη Μαρία αλλά εκείνη δεν απάντησε

καταλαβαίνουμε σε τί αναφέρεται η αντωνυμία εκείνη γιατί τη συσχετίζουμε με την ονοματική φράση τη Μαρία.

Αναφορικές σχέσεις μπορεί να συνάπτονται είτε μέσα στην ίδια την

πρόταση είτε σε διαφορετικές προτάσεις . Π.χ. στο

(6) Η Αλεξία κοίταξε τον Γιάννη. Τον ρώτησε αν είναι αλήθεια

καταλαβαίνουμε σε τί αναφέρεται η αντωνυμία τον στη δεύτερη πρόταση γιατί τη συσχετίζουμε με την ονοματική φράση τον Γιάννη που βρίσκεται στην πρώτη πρόταση.

Σημαντική για τη μελέτη της αναφοράς είναι η διάκριση μεταξύ αναδρομής και καταδρομής.

Όταν αυτό με το οποίο συσχετίζουμε προηγείται του κειμενικού στοιχείου, όπως στο παράδειγμα (5), ο δεσμός ονομάζεται αναδρομή· όταν ακολουθεί, καταδρομή, όπως στο παράδειγμα (7)

(7) Εκείνος ήταν ευγενικός και μετριόφρων. Ο καινούριος ένοικος της πολυκατοικίας πάντα σε καλημέριζε μ’ ένα πλατύ χαμόγελο

όπου το υποκείμενο της πρώτης πρότασης, το Εκείνος, συσχετίζεται με το υποκείμενο της δεύτερης.

Επίσης χρήσιμη για την κατανόηση της αναφοράς είναι η διαφοροποίηση μεταξύ ενδοφορικής και εξωφορικής αναφοράς.

Όταν η αποκωδικοποίηση ενός στοιχείου μέσω ενός άλλου εντοπίζεται μέσα στο ίδιο το κείμενο, έχουμε ενδοφορική αναφορά, ενώ όταν ανατρέχουμε για την ερμηνεία του στην εξωκειμενική περίσταση, δηλαδή σε αυτό που συμβαίνει έξω από το κείμενο, έχουμε εξωφορική αναφορά.

Τα παραδείγματα (3) έως (7) ανήκουν στην ενδοφορική αναφορά αφού αυτό με το οποίο συσχετίζουμε αποτελεί μέρος του ίδιου του κειμένου. Όμως στο παράδειγμα

(8) Μην το κάνεις αυτό! Με ενοχλεί.

η ερμηνεία των αντωνυμιών το και αυτό μπορεί μόνο να αναζητηθεί στα εξωκειμενικά γεγονότα της περίστασης, δηλαδή στην πράξη που επιτελεί ο αποδέκτης και εκλαμβάνεται ως ενοχλητική από τον πομπό.

2.2.2 Υποκατάσταση

Στην περίπτωση της υποκατάστασης τα συσχετιζόμενα

κειμενικά στοιχεία, για να αποφευχθεί η επανάληψη, αντικαθίστανται από άλλα, τα οποία κατευθύνουν τον ακροατή/αναγνώστη πού να αναζητήσει εκείνα τα στοιχεία που αντικαθιστούν.

Ενδεικτικές φράσεις υποκατάστασης είναι τα: ο πρώτος, ο δεύτερος, ο τελευταίος, οι μεν, οι δε, με αυτόν τον τρόπο, έτσι κλπ. Π.χ.

(9) Ο Κώστας και ο Γιώργος έφτασαν την ίδια ώρα. Ο πρώτος ήρθε με Ι.Χ. κι ο δεύτερος με τη δημοτική συγκοινωνία.

Στο παράδειγμα (9), η φράση ο πρώτος συσχετίζεται και υποκαθιστά την ονοματική φράση ο Κώστας, που εμφανίζεται πρώτα στην πρόταση που προηγείται, και η φράση ο δεύτερος τη φράση ο Γιώργος, που εμφανίζεται δεύτερη στη σειρά.

2.2.3 Έλλειψη

Αφορά την παράλειψη μιας

λέξης ή μιας φράσης, η οποία εύκολα μπορεί να συναχθεί από όσα έχουν ήδη ειπωθεί ή θα ειπωθούν στη συνέχεια.

(10) Θες πατάτες; Ναι, θέλω.

Στο παράδειγμα (10), το αντικείμενο της δεύτερης πρότασης λείπει· μπορεί όμως εύκολα να εντοπιστεί γιατί συσχετίζεται με το αντικείμενο πατάτες της πρώτης.

2.2.4 Συνδετικότητα/ σύζευξη

Στην περίπτωση της

συνδετικότητας, δεν συσχετίζονται μεμονωμένα στοιχεία μέσα σε ένα κείμενο αλλά συνάπτονται σημασιολογικές σχέσεις μεταξύ ενοτήτων λόγου, π.χ. μεταξύ δύο προτάσεων. Η σχέση που συνάπτεται μεταξύ μιας ενότητας λόγου και αυτής που προηγείται ή έπεται μπορεί να είναι προσθετική, αντιθετική, χρονική, αιτιακή κλπ.

Οι σημασιολογικές αυτές σχέσεις δηλώνονται με τη χρήση συγκεκριμένων

δεικτών σύζευξης ή δεικτών οργάνωσης λόγου, δηλαδή

λέξεις (σύνδεσμοι, επιρρήματα κ.ά.) οι οποίες προσδιορίζουν τον τρόπο με τον οποίο όσα ακολουθούν συνδέονται με όσα προηγούνται.

(11) Ήθελε να τον επισκεφτεί αλλά δεν τα κατάφερε.

(12) Μόλις έφαγε το πρωινό της, έφυγε για τη δουλειά.

Στο παράδειγμα (11), οι προτάσεις ήθελε να τον επισκεφτεί και δεν τα κατάφερε συνδέονται αντιθετικά μέσω του δείκτη αλλά. Στο παράδειγμα (12), οι προτάσεις έφαγε το πρωινό της και έφυγε για τη δουλειά συνδέονται χρονικά μέσω του δείκτη μόλις.

Οι δείκτες σύζευξης μπορούν να ταξινομηθούν σε κατηγορίες όπως οι ακόλουθες:

· προσθετικοί: και, επίσης, ακόμα, επιπλέον κλπ.

· αντιθετικοί: αλλά, όμως, ωστόσο, εντούτοις κλπ.

· χρονικοί: μετά, αφού, ύστερα, τώρα κλπ.

· αιτιακοί: επειδή, γιατί, καθώς κλπ.

2.2.5 Λεξικές/σημασιολογικές σχέσεις

Στην περίπτωση αυτή, οι

λέξεις που συνδέονται μεταξύ τους χαρακτηρίζονται από λεξικές/σημασιολογικές σχέσεις όπως οι ακόλουθες:

α. συνωνυμίας· π.χ. παιδί / νήπιο

β. αντωνυμίας· π.χ. παιδί / μεγάλος

γ. υπωνυμίας· π.χ. γάτα / ζώο

δ. μερωνυμίας· π.χ. φύλλο / βιβλίο

(13) Τον γάτο του Χρήστου τον λένε Σείριο. Είναι ένα πανέμορφο ζώο.

(14) Το διαμέρισμά του δεν θύμιζε καθόλου του πατρικό του. Ήταν όμως σπίτι του.

Στο παράδειγμα (13), τα στοιχεία του κειμένου τον γάτο και ζώο συνδέονται με σχέσεις υπωνυμίας, ενώ στο παράδειγμα (14) τα στοιχεία διαμέρισμα και σπίτι με σχέσεις συνωνυμίας.