- Βιβλιογραφικές Πληροφορίες
Περιοχές
Θεματικοί άξονες
Λιμάνι-Νεώριο Νεώριο-Καρνάγιο
Η Χρυσώ...
ΡΙΤΑ ΜΠΟΥΜΗ - ΠΑΠΑ
Η ΧΡΥΣΩ
(Α΄απόσπασμα σσ. 41-47)
Έτσι ήρθε η Χρυσώ, η μάνα μου, στη Σύρα του 1886.
Τότε η πολιτεία μας άνθιζε από εμπορική και ναυτική ακμή, πολιτισμό και πλούτο. Καινούργια πολιτεία, αστραφτερή με δρόμους πλακοστρωμένους που ανέβαιναν ακτινωτά από το κέντρο στους πυκνοκατοικημένους λόφους της με άσπρα σκαλιά. Αμφιθεατρικά χτισμένη, ξάφνιαζε με την ομορφιά της κάθε ξένο, ακόμα και τον πιο κοσμογυρισμένο, που την πρωτόβλεπε μπαίνοντας στο μεγάλο της λιμάνι. Ένα λιμάνι βουερό, γεμάτο πλοία με λογής λογής σημαίες. Κόσμος στους δρόμους κι οχλοβοή απ’ τις φωνές των βαρκάρηδων, των τσούρμων που ξεφόρτωναν και φόρτωναν τα καράβια, των καφετζήδων, των ψαράδων, των τελάληδων του λιμανιού. Μια βουή που άρχιζε απ’ τα ντόκια και συνεχίζονταν σ’ όλους τους δρόμους. Αν κι έπαιρνε να βραδιάζει, αυτή η βουή η στεριανή που ’μοιαζε με της θάλασσας, δεν έλεγε να πάψει ή να καταλαγιάσει. Αντίθετα αύξαινε από τον κόσμο, που αντί να πάει στα σπίτια του να κουρνιάσει, ξεχύνονταν έξω από κάθε δρόμο και κατευθύνονταν όλοι στο κέντρο
Η άβγαλτη νησιωτοπούλα σάστιζε. Για ποιο σπουδαίο λόγο τούτο τ’ ανθρωπομάζωμα;
Ήταν καμιά μεγάλη γιορτή; Όχι, της εξηγούσε ο πατέρας περήφανος και κύριος μες στον τόπο του. Την πιο μεγάλη τότε πόλη της Ελλάδας, με σαράντα χιλιάδες ψυχές. Μαμούνια πες καλύτερα, που ο καθένας κάτι σκαρφιζόταν για το καλό του τόπου μα και της τσέπης του, που την ήθελε γεμάτη.
Κι επειδή όσα της έλεγε ο άντρας της δεν λύνανε την απορία της για την κοσμοσυρροή, συνέχισε να της ξηγάει. Ήτανε Πέμπτη βράδυ και γιορτή κι ο κόσμος ξεπορτίζει από τα σπίτια για να χαρεί που ζει. Να δει ο ένας τον άλλο. Να κουβεντιάσουν. Να κάτσουν για ένα ορεχτικό στις μπυραρίες, τα ζαχαροπλαστεία, στους καφενέδες, εκεί που συζητούνται και κλείνονται όλες οι εμπορικές δουλειές. Ν’ ακούσουνε τη Φιλαρμονική. Να πιούνε ένα κρασί, μια μπύρα. Να φάνε μια πουτίγκα…
Ξένη προς όλ’ αυτά και με το νου αλλού, ρώτησε με κάποια ανησυχία.
—Και τα πράγματα πού είναι;
Την καθησύχασε. Και τα έξη μπαούλα της τάχανε φορτωθεί οι χαμάληδες, οι μόνοι που φορούσανε ακόμα βράκες, κι είχαν πάρει κιόλας το δρόμο για το σπίτι.
Η Χρυσώ ένιωσε τα κλειδιά που τάχε χώσει στον κόρφο της, να την τσιμπάνε.
—Κ’ είναι μακριά από δω; – ξαναρώτησε.
—Μέχρι οχτακόσα μέτρα. Μη φοβάσαι. Οι χαμάληδες είναι δικοί μας άνθρωποι. Σε μας δουλεύουν. Δε θα δεχτούνε μήτε πλερωμή.
Την πήρε μπράτσο και την πήγε στην πλατεία. Εκείνη τη στιγμή, πρώτη φορά, η Χρυσώ αντιλήφθηκε πως ήτανε ψηλότερή του στο ανάστημα. Δεν ήταν λίγοι κείνοι που γύριζαν απότομα να την κοιτάξουν.
Προχώρησαν προς την πλατεία Ανδρέα Μιαούλη, με τ’ άγαλμά του ολόσωμο του Υδραίου βρακά ναυάρχου. Στάθηκαν λίγο και τον παρατήρησε. Τότε η Χρυσώ κατάλαβε πως βρίσκονταν σε τόπο ελεύθερο, ελληνικό. Δίχως τούρκους. Τόβλεπες απ’ τον αγέρα που ’χε ο κόσμος στο περπάτημά του. Πουθενά φέσι! Πουθενά ζαπτιές! Πουθενά ζανταρμάδες!
Τα ’χε χαμένα η Χρυσώ. Μέγαρα, αγάλματα, σπίτια και δέντρα, όλα μεγάλωναν σε διαστάσεις. Κόσμος ξεκούραστος καθιστός σ’ αμέτρητες καρέκλες, γύρω από τραπεζάκια. Σερβιτόροι ντυμένοι σαν αρχόντοι, πήγαιναν κι έρχονταν βιαστικά μ’ ευκινησία, κρατώντας στόνα χέρι δίσκους με μποτίλιες, ποτήρια, πιατικά με γλυκίσματα και τρέχαν να προφτάσουν να σερβίρουν τόσο κόσμο. Η μεγάλη κάτασπρη πλατεία με τις ψηλές τις χουρμαδιές και τα παρτέρια, με τη μαρμαρένια εξέδρα της μουσικής, με ανάγλυφες τις Εννιά Μούσες, ο κολοσσός του Δημαρχείου τη θάμπωσαν.
—Είναι, της εξήγησε ο πατέρας, έργο του Τσίλλερ. Διάσημος αρχιτέκτονας Βαυαρός. Εκατομμύρια στοίχισε αυτό το χτίριο, που λίγες πολιτείες τόχουν ακόμα και σ’ όλη την Ευρώπη.
—Και οι εκκλησίες;
—Άλλη φορά θα πάμε να σου δείξω και τις εκκλησιές, το θέατρό μας κι άλλα αξιοθέατα. Όλα πρέπει να τα γνωρίσεις, να τ’ αγαπήσεις, γιατί πια είσαι μια συριανή κυρία!
Όσο ο άντρας της της μίλαγε για τα θαυμάσια του τόπου, η Χρυσώ χάζευε με απορία τον κόσμο που ανεβοκατέβαινε για να επιδειχτεί, και τίποτ’ άλλο.
Άντρες με φράγκικα παρδαλά ρούχα, ψηλά καπέλα και μπαστούνια, κυρίες με καπέλα φορτωμένα φτερά, λουλούδια και κορδέλες, φορέματα παράξενα, δαντέλες, με σχέδια της τελευταίας μόδας απ’ το Παρίσι, υφάσματα πανάκριβα, διαμαντικά, να περπατούν στο μπράτσο των αντρών και να σκορπούνε μεθυστικά αρώματα, να καμαρώνουν σαν βασίλισσες παραμυθιών. Όταν αρχίνησε η μπάντα να παίζει με την εισαγωγή της όπερας «Χαλίφης της Βαγδάτης», τότε η Χρυσώ ζαλίστηκε. Θέλεις από την πρωτάκουστη τη μελωδία πούκανε τόσο θόρυβο, θέλεις από την κούραση του ταξιδιού. Σε μια στιγμή, νόμισε πως δεν πατούσε πια στη γη. Το θαυμασμό της κορύφωσαν τα φώτα τα ηλεκτρικά που ανάψανε μαζί στους σιδερένιους φανοστάτες, σαν ν’ άκουσαν διαταγή απ’ το θεό κι ανάψανε για να φεγγοβολήσει κείνος ο ευτυχισμένος κόσμος.
Βάρυνε πάνω του το σώμα της.
—Πάμε στο σπίτι… – παρακάλεσε – σάμπως να μη χωρούσε ανάμεσα σ’ αυτό το πλήθος.
Προχώρησαν εκεί που στάθμευαν τ’ αμάξια. «Λαντώ» και μόνιππα. Τη βοήθησε ν’ ανέβει να καθίσει. Βολεύτηκε κι αυτός ευγενικά κοντά της. Πρώτη φορά η Χρυσώ έβλεπε κι έμπαινε σ’ αμάξι.
—Είσαι αδιάθετη; – τη ρώτησε ανήσυχος.
—Όχι. Εγώ που δε ζαλίζομαι στη θάλασσα ούτε και με φουρτούνα, ζαλίστηκα απ’ τον κόσμο στη στεριά.
—Δεν έπρεπε ίσως να σταθούμε τόση ώρα κάτω. Μα ήθελα να δεις, Χρυσώ μου, τον τόπο όπου σ’ έφερα να ζήσεις. Σε κούρασα;
—Όχι, καλέ μου.
—Πως τόπες;
—Όχι, καλέ μου.
Ο πατέρας κυριεύτηκε από μια ζεστή τρυφεράδα, κι ενώ κάλπαζε το μόνιππο απ’ τον αμαξιτό προς τον ανήφορο της Κοίμησης, έσκυψε ανατριχιασμένος και τρίφτηκε στον ώμο της σαν ένα εξάχρονο αγοράκι. Πόσα καινούργια πράγματα κι αισθήματα πρωτοδοκίμαζε η Χρυσώ. Αληθινά πόσα υπήρχαν μακριά απ’ την Πάτμο! Προτού δακρύσει με τη θύμηση του νησιού της το αμάξι σταμάτησε μπροστά στην εκκλησιά. Ο πατέρας τη βοήθησε ιπποτικά να κατεβεί και πλήρωσε γενναιόδωρα τον αμαξά, που κι αυτός έβγαλε το καπέλο του και τους χαιρέτισε με την ευχή. «Να ζήσετε».
Η Χρυσώ σαν να βρέθηκε ξαφνικά σε δικό της χώρο, έριξε ένα βλέμμα σεβασμού προς την εκκλησιά που, από δω και πέρα, θα ’ταν η ισόβια ενορία της κι έκανε το σταυρό της.
—Την Κυριακή θα ’ρθομε μαζί στη λειτουργία – της είπε – για να τη δεις και να μας δει ο κόσμος ζευγάρι. Να πάρομε το πρώτο αντίδωρο απ’ το δίσκο. Να δεις πως τη στολίσαν οι Υδραίοι τούτη την εκκλησιά! Περπάτησαν καμιά τριανταριά μέτρα καλντερίμι που άστραφτε απ’ την πάστρα. Αριστερά μια στρογγυλή πλατεία σ’ επίπεδο ψηλότερο απ’ το δρόμο, με γύρω γύρω ακακίες δυο σειρές, όπου ανέβαινες από δυο μέρη με μαρμαρένιες σκάλες και τη στεφάνωνε ολόκληρη πάλι μαρμάρινη πεζούλα. Μέσα χοροπηδούσαν, ξεφώνιζαν κι έπαιζαν της γειτονιάς τα παιδιά σμάρι.
Δεξιά, το πισινό μέρος του Νοσοκομείου, χτισμένο στα 1826 πάνω σε βράχους στουρναρόπετρας, που οι αρχιτέκτονες τους άφησαν ακάλυπτους επίτηδες να φαίνονται, να δείχνουν ομορφιά και δύναμη.
—Το βράδυ, σα νυχτώσει, παίρνουνε πέτρες τα παιδιά, χτυπούν τους βράχους και χαίρονται που βγάζουν σπίθες! – είπε ο πατέρας μου – και ξαφνικά ξεφώνισε.
—Να η μάνα μου! – Καταμεσής στο δρόμο στέκονταν μια μεσόκοπη αρχόντισσα και τους περίμενε με ανοιγμένα διάπλατα τα χέρια της σαν δυο φτερούγες.
Σκίρτησε σύγκορμη η Χρυσώ. Άφησε τον πατέρα και σπρωγμένη από την καρδιά της προχώρησε ευκίνητη και βιαστική, έφτασε κοντά της πρώτη. Έσκυψε και της φίλησε το χέρι.
—Μητέρα… – τραύλισε η νιόπαντρη κόρη, πνιγμένη από τα δάκρυα.
Η γιαγιά μου την αγκάλιασε μ’ ενθουσιασμό και ξέχειλα αισθήματα. Μια την κοιτούσε εξεταστικά, μια τη φιλούσε και γελούσε.
—Ρούσα μου! Κόρη μου! Γιαλίμ!
Ήτανε μια γλυκιά αρχοντικά μεσόκοπη γυναίκα καλοζωισμένη, με δέρμα δροσερό και φεγγερό, μάτια μελιά και παιχνιδιάρικα λοξά μισόκλειστα, γλυκό χαμόγελο και δόντια άσπρα στη σειρά, σωστά ακόμα. Φόραγε ένα σουρωτό, βαρύ μακρύ φουστάνι από βελούδο βυσσινί με δυο μπορντούρες μαύρες στον ποδόγυρο και στενό μπούστο που ’δειχνε το πλούσιο στήθος της. Απ’ το λευκό λαιμό της κρεμόταν διπλή καδένα με φλουριά στο τέλος, κι απ’ τ’ αφτιά της δυο μακριές σταλαγματιές ρουμπίνια για σκουλαρίκια. Μαύρα, χωρίστρα στη μέση τα μαλλιά της, κάτι μαλλιά κατάμαυρα, γυαλιστερά σαν του κοράκου. Αρμονικά, ζεστή η φωνή της και γλύκα τα μισόλογα αρβανίτικα. Η Χρυσώ γοητεύθηκε. Θυμήθηκε τη μάνα της, της έρχονταν να κλάψει.
—Ρούσα μου, ντρίτα του σπιτιού μου! Η μια δε χόρταινε την άλλη να κοιτάζει κατάματα, κοντά κοντά τα δυο κεφάλια το ένα κατάξανθο σα μέλι, το άλλο κατάμαυρο σαν πίσσα. Αγκαλιασμένες σιγοβάδισαν ως που σταθήκαν στην εξώπορτα του σπιτιού, που θα γινόταν από δω και πέρα και σπίτι της Χρυσώς.
Ο πατέρας πνίγοντας τη συγκίνησή του, για να ξεσπάσει να μην κλάψει, φώναξε με φωνή σπασμένη, και άγρια χαρά.
—Βλέπεις, Κόνα–Κυράτσω τι κόρη σου ’φερα; Μοσκοβολάει θυμάρι! Αλλά με μέτρο τ’ αγκαλιάσματα. Θα μου τη λιώσεις!
Κι εκείνη, για να τον πειράξει, μες στο καμάρι της, λέει στη Χρυσώ.
—Μωρέ Νεράιδα, τι σ’ έλκυσε να παντρευτείς αυτό τον ασχημάντρα, τον τρελό, τον ακαμάτη;
Τότε ο πατέρας τις σφιχταγκάλιασε μαζί τις δυο γυναίκες. Κείνη που του ’δωσε τη ζωή, την «ωραία Κυράτσω», όπως την έλεγαν σ’ όλη τη συνοικία, και τη Χρυσώ με τις ξανθές πλεξούδες κουλούρα πάνω στο κεφάλι, την κόρη που θα τον έκανε πατέρα δεκατέσσερις φορές.
Στις εσωτερικές σκάλες του σπιτιού στρωμένες με βελούδινο χαλί για να πατήσει το νιόπαντρο αντρόγυνο, περίμεναν οι σπιτικοί όλοι ντυμένοι στα καλά τους για να καλωσορίσουνε τη νύφη.
Ο γκριζομάλλης και λιοψημένος παππούς, ο Μαστρο-Πέτρος, ανάμεσα στους δυο πιο μικρούς του γιους. Τον Ηλία, ένα ψηλό γεροδεμένο μελαχρινό παλικάρι, αγριωπό στο ύφος, και τον Αναστάση, ψηλόλιγνο ξανθό αγόρι εικοσιδύο χρονώ, με μάτια γαλανά, δισταχτικό και ντροπαλό, μ’ ένα χρυσό γαϊτάνι μουστακιού στ’ απάνω χοντρά χείλη του.
Πίσω απ’ τ’ αφεντικά, στέκονταν ιεραρχικά καθώς σε μια φωτογραφία, οι δυο ξαδέρφες του γαμπρού και μια θεία με σφιχτό το μαύρο υδρέικο τσεμπέρι. Πιο πίσω ακόμα οι δυο υπηρέτριες, σούζα στητές, έτοιμες να χαιρετίσουν το ζευγάρι.
Πριν βάλει πόδι μες στο σπίτι, είχαν βάλει στο έμπα ένα πελώριο κλειδί από σίδερο, να το πατήσει η νύφη να στεριώσει κ’ η θεια Βρυδίκα, κι αυτή αρβανίτισσα, χήρα ναυμάχου αγωνιστή, σκόρπισε μ’ έμπειρο χέρι πάνω απ’ τη Χρυσώ μια χούφτα ρύζι.
—Να ζήσετε, να ζήσετε! Καλοστερεωμένοι! Να μπαμπακιάσετε δω μέσα! Να ριζώσετε! Εγγόνια να μας δώσετε πολλά. Το σπίτι είναι μεγάλο.
Και πάλι η πεθερά Κόνα-Κυράτσω, για να πειράξει τον πρωτογιό της που, φως φανάρι, ξεχώριζε απ’ τ’ άλλα της τ’ αγόρια, ίσως γιατί της έμοιαζε πολύ, φώναξε τσουχτερά:
—Και καλά μυαλά Νικολάκη μας από δω και πέρα!
Η Χρυσώ ξαφνιάστηκε για μια στιγμή.
—Μακάρι να ’χαν τα μυαλά του Νικολάκη και οι άλλοι, διόρθωσε ο παππούς με αυστηροσύνη, γιατί δεν έβρισκε πρεπούμενα τ’ αστεία της γυναίκας του τέτοια στιγμή.
Τότε αυτή με χαρά νέας κοπέλας και όχι πεθεράς, στράφηκε στον άντρα της και είπε:
—Τσ’ θαμ τσ’ σ’ θαμ, σκούντεμ γκουν εράν.
Η Χρυσώ πάλι ξαφνιάστηκε, ακούοντας μια ξένη γλώσσα. Κι ο άντρας της, της άγγιξε τον ώμο και της εξήγησε:
—Η μάνα μου λέει στη γλώσσα της πως «ό,τι είπαμε και δεν είπαμε, τινάξαμε το σεγκούνι και πέσανε». Είναι αρβανίτικη παροιμία. Δηλαδή, όσα σου λέει για μένα κι όσα θα σου πει, να τα τινάξεις απ’ το φουστάνι σου, να πέφτουν. Σαν ψίχουλα. Σα να μην ειπωθήκανε.
—Τα λέει απ’ το καμάρι της για τον πρώτο της γιο. Είπε αμέσως ο παππούς.
Και πρόστεσε: παιχνιδιάρα και στα γεράματα, βλέπεις.
*
Καθίσανε όλοι μες στη μεγάλη σάλα. Εκεί οι γνωριμίες συμπληρώθηκαν. Οι δυο πρωτοξαδέρφες του πατέρα: Η Κιουράνα και η Τσεβούλα. Η μια πανέξυπνη, με μάτια αστραφτερά που σε τρυπούσαν. Η άλλη κοντούλα, ένα μέτρο από τη γη, μόλις που ξεπερνούσε σε μπόι τη μέση της Χρυσώς. Μα ήταν γλυκιά, απλοϊκιά, πρόθυμη, ένα κομμάτι ζύμης. Κι όταν γελούσε ή χαμογελούσε, στα μάγουλά της σχηματίζονταν δυο βαθουλά λακκάκια. Τίποτα δεν έδειχνε πως ήτανε αδερφές αυτές οι δυο κοπέλες. Καμάρωναν τη νύφη και λέγαν τα παινέματα αρβανίτικα στην πεθερά. Μέσα στο σπίτι όλοι ξέρανε αυτή την ξένη γλώσσα φερμένη από την Ύδρα. Και κάπως απορούσε η Χρυσώ γι’ αυτό.
Άνοιξε ένα κουτί χρυσαφικά η γιαγιά, διάλεξε από μέσα ένα δαχτυλίδι μ’ ένα διαμάντι σα ρεβίθι, και μόνη της το πέρασε στο δάχτυλο της Χρυσώς. Προετοιμασμένος κι ο παππούς, άνοιξε το πουγκί του και της πρόσφερε ένα σπάνιο χρυσό πεντόφραγκο ναπολεόνι. Κάτι φλουριά της έδωσε η σεβαστή θεια Βρυδίκα, κάτι κεντήματα εργόχειρα οι δυο ξαδέρφες. Γεμίσανε χρυσάφι τα χέρια της Χρυσώς που είχε ολόκληρο το πρόσωπό της ροδίσει σαν τριαντάφυλλο μέσα στον πράσινο μποξά. Κι αν πρόσεχε κανένας τα ματόκλαδά της, θα ’βλεπε να σιγοτρέμουνε και δυο δροσοσταλίδες.
Ευτυχισμένος ο πατέρας όλο γελούσε.
Σε μια στιγμή γυρνάει στ’ αδέρφια του και λέει:
—Ηλία, Τάση, ελάτε βρε και σεις να φιλήσετε τη νύφη σας, την αδερφή σας.
Ο Ηλίας θαρρετός και σοβαρός προχώρησε. Της έσφιξε το χέρι, ευχήθηκε με βαριά φωνή, κ’ ύστερα την αγκάλιασε.
Ρίτα Μπούμη – Παπά, Η Χρυσώ, Καρανάσης, Αθήνα 1984, σ. 41-47.
Τα απομνημονεύματα ενό...
ΠΕΤΡΟΣ ΓΛΕΖΟΣ
ΤΑ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ
Α’
Εγεννήθηκα στην πτωχική συνοικία της Ερμουπόλεως της Σύρου Νεάπολις το δύσμοιρον για την πατρίδα μας έτος 1897. Οι γονείς μου ήσαν πτωχοί. Ο πατέρας μου ήταν τεχνίτης, μηχανουργός εις το Νεώριον, η μητέρα μου ασπρορουχού. Ήταν η εποχή που η Σύρος ήκμαζε. Η μητέρα μου είχε πελάτισσες πολλές πλούσιες κυρίες, που ημιλλώντο ακόμη και για την ποιότητα των εσωτερικών ενδυμάτων των κατά τον τρόπον, που ωραία τον περιγράφει ο συμπολίτης μου Εμμανουήλ Ροΐδης εις τα «Συριανά διηγήματά» του.
Ενθυμούμαι ότι παιδί ακόμη, εξ-επτά χρονών αισθανόμουν ευάρεστον αίσθημα, όταν κάποια από αυτές τις κυρίες, τις όμορφες και κομψοντυμένες έφθανεν έως το πτωχικό μας για να παραγγείλει εσώρουχα. Άφηνε στο σπίτι μας κάτι από την αρχοντιά της, από το άρωμά της.
Αντιθέτως, ο πατέρας μου έρχονταν το δειλινό στο σπίτι σχεδόν μουτζουρωμένος με την φόρμα της δουλειάς. Μύριζε σκουριά και λάδι μηχανών και χρειαζόταν ολόκληρη διαδικασία για να πλυθεί, να «αλλάξει» και να πάει στην «Μεγάλη Σαντορινιά» να πιει κανένα κατοσταράκι με τους φίλους του.
Αδέλφια δεν απέκτησα. Οι μόνοι στενοί συγγενείς μου είναι κάποιοι εξάδελφοι, παιδιά της αδελφής της μητέρας μου, που ξενιτεύτηκαν και αυτοί. Έχουν άλλο επίθετον, άλλα επαγγέλματα, ζουν, νομίζω, παρασιτικώς εδώ και αν με ενθυμηθούν κάποτε είναι για να μου ζητήσουν κανένα, ανεπίστρεπτον, βέβαια, δάνειον.
Έτσι, όταν εχάσαμεν τον πατέρα μου, σχετικώς νέον ακόμη, εμείναμεν η μητέρα μου και εγώ μόνοι, χωρίς κανένα προστάτην. Φυσικά τα οικονομικά μας υπήρξαν την εποχήν εκείνην πολύ δύσκολα. Όμως η αείμνηστη μητέρα μου εκράτησε γερά. Με την σκληρή δουλειά των χεριών της με εσπούδασε. Ετελείωσα την Εμπορικήν Σχολήν Σύρου – τότε ελειτουργούσαν στις πόλεις παραλλήλως προς τα Γυμνάσια και Εμπορικαί Σχολαί – με στερήσεις, αλλά με επιτυχίαν. Ήμουν καλός μαθητής. Ο Διευθυντής της Σχολής μας, ιδιόρρυθμος άνθρωπος, γραφικός τύπος και διόλου σχολαστικός, Κυκλαδίτης και αυτός, με συμπαθούσε ιδιαιτέρως.
—Αν συνεχίσει ανώτερες σπουδές, έλεγε στην μητέρα μου, θα γίνει ένας εξαίρετος επιστήμων, ένας καλός οικονομολόγος¼
Και η μητέρα μου άκουγε την προτροπή με πόνον. Το επιθυμούσε και εκείνη. Όμως τα οικονομικά μας δεν το επέτρεπαν. Κοντά στα άλλα είχεν αρχίσει σιγά-σιγά η οικονομική παρακμή της αγαπημένης μου μικρής πατρίδος. Οι βιομηχανίες, το μεγαλεμπόριον μετεφέροντο ολίγον κατ’ ολίγον, δειλά εις την αρχή, όμως σταθερά προς τον Πειραιά. Το ίδιο και τα εφοπλιστικά γραφεία. Και φυσικά και οι άρχοντες του τόπου. Έτσι και της μητέρας μου η εργασία όλο και ελιγόστευεν. Πολλά ασπρόρουχα των κυριών τα έφερναν τώρα έτοιμα τα καταστήματα.
Ενθυμούμαι πάντοτε με ευγνωμοσύνην εκείνες τις ολίγες κυρίες, που έμεναν πιστές εις την μητέρα μου. Εμεγάλωναν και εκείνες μαζί της, γίνονταν σιγά-σιγά σεβάσμιες, τα εσώρουχά των πλέον σοβαρά.
Πήγαινα κάποτε-κάποτε τις παραγγελίες των στα αρχοντικά τους. Πάλιωναν και αυτά. Βέβαια, δεν είχε πτωχύνει ακόμη ο τόπος, η ζωή κυλούσε άνετη, αρχοντική, «ευρωπαϊκή», στην ωραία πολιτεία μας. Όμως οι πρώτες αλλαγές πρόβαλλαν σιγά-σιγά. Τώρα η μητέρα μου έραβε και ρόμπες του σπιτιού.
*
Σχεδόν μόλις ετελείωσα—αριστούχος—την Σχολήν, με την σύστασιν του Διευθυντού της, προσελήφθην βοηθός του λογιστού στο ονομαστόν γραφείον του Αλεξάνδρου Μαυρογορδάτου. Ήταν παλαιότερα εφοπλιστικόν γραφείον, τώρα είχε περιορισθεί σε εργασίες εξαγωγών και εισαγωγών. Αντιπροσώπευεν μεγάλες βιομηχανίες της Ευρώπης εις τις προμήθειές των Ναξίας σμύριδος. Πραγματοποιούσε και κάποιες εξαγωγές κίτρων της Νάξου.
Ο ίδιος ο Αλέξανδρος Μαυρογορδάτος είχε πλέον αποσυρθεί ουσιαστικώς από την εργασίαν. Τον ανεπλήρωνε, άξιος διάδοχός του, ο ανεψιός του Γεώργιος Βάλβης. Ήταν νέος τετράγωνος άνθρωπος, τίμιος και εργατικός, που επίστευεν ως προορισμόν της ζωής του την εργασίαν. Κάθονταν με τις ώρες στο χαμηλοτάβανο γραφείο του, στην πλατείαν Κανάρη και έγραφεν ο ίδιος στην γραφομηχανήν την εμπορικήν αλληλογραφίαν. Δεν έπαυε να συζητεί με πάθος δια την εργασίαν και να μας νουθετεί. Στον καλόν εκείνον άνθρωπον χρεωστώ την εργατικότητα και την τάξιν, που διέκριναν και την ιδικήν μου ζωήν.
Εκεί λοιπόν εις το γραφείον επερνούσε σχεδόν όλες τις ώρες του. Κοντά του και εμείς. Νομίζω πως τον βλέπω και τώρα ακόμη, με το μαντήλι περασμένο οπίσω στον γιακά του υποκαμίσου του να γράφει, να γράφει συνεχώς. Κάποτε διέκοπτε για λίγο το γράψιμον βγάζοντας τα γυαλιά του και έστρεφε το βλέμμα ρεμβαστικά προς το λιμάνι.
Ήταν τώρα σχετικώς ήσυχο το λιμάνι της Σύρου. Τα λίγα παροπλισμένα φορτηγά εσκούριαζαν στην άκρη του λιμανιού προς το Νεώριον. Και μόνον τα «ποστάλια» το ζωντάνευαν το δειλινό από τα νησιά για τον Πειραιά. Ξεχύνονταν βιαστικοί οι επιβάτες στην παραλία ν’ αγοράσουν λουκούμια και χαλβαδόπιτες.
Οι βάρκες λικνίζονταν κοντά στις πλακόστρωτες αποβάθρες. Συνήθως κάποιο μικρό κότερον Συριανού εφοπλιστού έλαμπε στο ηλιοβασίλεμα με τα μπρούντζα του. Οι τηλεγραφηταί του Αγγλικού περνούσαν βιαστικοί, όμως πάντα κομψοί, για την βάρδια τους στο Τηλεγραφείον. Χάζευα τότε και εγώ παρακολουθώντας την κίνηση του λιμανιού. Όμορφη που ήταν τότε η Σύρος!
*
Με πόσην λύπην αποχωρίστηκα τον ωραίον τόπον μου, όταν με την θερμήν σύστασιν του κυρίου Βάλβη προς το μικρόν εφοπλιστικόν γραφείον του Πειραιώς «Η Μεσογειακή», με το οποίον συνεργάζοταν, έφευγα από την Σύρον για να εργασθώ σ’ αυτό, παλικαρόπουλο δέκα εννιά περίπου χρόνων!
Άφηνα εις την Σύρον την νεότητά μου, την καρδιά μου και, ευτυχώς προσωρινώς, την μητέρα μου. Θα ενθυμούμαι έως το τέλος της ζωής μου, που δεν είναι πια μακρινόν, τον χωρισμόν μας ένα καλοκαιρινό βράδυ στην αποβάθρα του λιμανιού. Έκλαιγεν εκείνη έκλαιγα και εγώ. Με ευγνωμοσύνην ενθυμούμαι τον βαρκάρην μας, τον μακαρίτην Κωνσταντήν, που υιικά υποβαστάζοντας την μητέρα μου, την απεμάκρυνε από την αποβάθραν.
Έκλαιγεν όλην την νύχτα, όπως μου έλεγεν αργότερα, και τρεις-τέσσερις νύχτες έμεινεν άυπνη.
Ενθυμούμαι λοιπόν εκείνο το πρώτο ταξίδι της ζωής μου με σπαραγμόν. Έφευγα από το σπίτι μας, από την αγκαλιά της μητέρας μου, από την προστασίαν του κυρίου Βάλβη, από τους φίλους μου, για να ριχθώ τώρα πια ολόκληρος και μόνος εις την βιοπάλην της ξενιτιάς. Γιατί ξένος ήταν τότε για μένα ο Πειραιεύς. Αργότερα, βέβαια, τον αγάπησα και αυτόν ωσάν δεύτερη πατρίδα. Εις αυτόν «επρόκοψα» εις αυτόν ανδρώθηκα, εις αυτόν έκαμα νέους προστάτας και νέους φίλους. […]
Εις την Σύρον (1902)...
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΩΡΑΪΤΙΔΗΣ
ΕΙΣ ΤΗΝ ΣΥΡΟΝ
Δεν θα λησμονήσω ποτέ μου το ονειρώδες λευκόν, το χιονωδώς κάτασπρον χρώμα, το οποίον εκτύπησεν εις τους οφθαλμούς μου, προ τριακονταετίας, ότε απεβιβάσθην μίαν αυγήν εις την Σύρον. Και τα ατμόπλοια φθάνουν πάντοτε αυγήν εις τον ολόλευκον αυτόν κύκνον του Αιγαίου, όστις κοιμάται, θαρρείς, επάνω εις τους αφρούς, με τους οποίους ραντίζει ο ομβροποιός. Καικίας, ο γραιβολεβάντες, τα ανατολικά της γυμνά πλευρά, τα ξακουσμένα Βαποράκια [Βαπόρια], οπού είναι πάντα αραγμένα πέραν από τον Άγιον Νικόλαον, ένα κομμάτι Σταυροδρομίου εκλεκτόν, και το Νησάκι, κάτω το αθάνατον, του κύκνου τον υπερήφανον λαιμόν, με τας οικοδομάς του Βαφειαδάκη, και του Τελωνείου τους στερεούς πύργους, όπου τα κύματα ζωντανά, θαρρείς, χοροπηδούν, γελούν, τρέχουν, καγχάζουν, κυνηγούνται, μαλώνουν, φιλιούνται, βαπτίζονται, κολυμβούν, νύμφαι αφρογάλανοι, οπού ξεκινούν πρωί-πρωί από την Παναγίαν αντικρύ την Τηνιακιάν, διάκοι και παπάδες με τον αγιασμόν, να υπερπηδήσουν τους μαρμαρίνους κυματοθραύστας της νήσου, και ν’ αγιάσουν τα πρόσωπα των εναγών όσους έφερεν η μοίρα της Μετανοίας η σκυθρωπή, ν’ αγναντεύσουν, έτσι από μακράν, την θαυματουργόν Ευαγγελίστριαν, με το κάτασπρο μαρμαρένιο της παλάτι, κατέναντι της οποίας έρχονται πρωί-πρωί οι Συριανοί να κάμουν τον σταυρόν των , προεξαγνίζοντες του εμπορίου ίσως τ’ αμαρτήματα, με τα οποία συναναφύρονται καθ’ ημέραν.
Τέτοιαν ώραν και με τέτοιον καιρόν απεβιβάσθην εις την ωνειρευμένην μου νήσον. Δεν ξεύρω γιατί είναι μερικά μυστήρια εις την καρδίαν του ανθρώπου, οπού μένουν πάντοτε σκοτεινά και ανεξήγητα. Δεν ξεύρω γιατί. Την αγαπούσα από τότε την Σύρα, από τότε οπού την πρωτοείδα. Την αγαπούσα, και ήθελα να την ξαναϊδώ. Ήθελα να την αγνάντευα μια φορά ακόμη. Μου εφαίνετο ότι ίσως καμμιά φορά, θα έγραφα το άσμα της ζωής το αθάνατον, το αιώνιον της Προόδου τραγούδι, του οποίου το εναρμόνιον προανάκρουσμα ψάλλουν με των πτερών των τα κτυπήματα άγγελοι χρυσόπτεροι του πολιτισμού, οι οδηγούντες τους λαούς μέσα εις τους ανθοσπαρμένους λειμώνας της ευζωΐας, της όντως ζωής. Κάτι τι από τότε έμεινε μέσα εις την καρδίαν μου που μου έλεγε συχνά:
—Πήγαινε στην Σύρα! Πήγαινε στην Σύρα!
Και όταν καμμιά φορά ετύχαινε ν’ ακούσω από κάτω από το παράθυρό μου, εν Αθήναις, τον οδοπωλητήν να φωνάζει ψαλμικώς:
—Συριανά λουκούμια!…
Επρόβαινα να τον φωνάξω τον οδοπωλητήν:
—Με τα συριανά λουκούμια!…
Και να τον ερωτήσω:
—Δεν έχεις και νερό από την Πηγήν;
Τέτοιαν ώραν και με τέτοιον υδατόρρυτον γραιβολεβάντεν απεβιβάσθην. […]
Εις την Σύρον όπου κυριαρχεί το εμπόριον, η αγορά και το τελωνείον, δεν ανοίγουν οι υποψήφιοι σαλόνια καθώς εις τας Αθήνας. Οι κομματάρχαι συνεννούνται μετ’ αυτών μεταβαίνοντες εις τα γραφεία των τα εμπορικά, τα οποία αυτάς τα ημέρας αρχίζουν να λαμβάνουν ζωηροτάτην όψιν, ως εις τον καλόν εμπορικόν καιρόν της Σύρου τον μακαρίτικον.
Οι δε άνθρωποι του κόμματος συναντώνται εις ορισμένας ταβέρνας, οδηγούμενοι εις αυτάς από τους λεγομένους δεκάρχας. Δεκάρχαι δε καλούνται οι κομματάρχαι εν Σύρω, εν η ως γνωστόν μέγα μέρος παίζει το τελωνείον με τους δεκάρχας του.
Κάθε ένας από αυτούς τους δεκάρχας παρουσιάζεται εις το γραφείον του υποψηφίου και λέγει:
—Έχω 20 ανθρώπους, ή έχω 40, και καθεξής.
Τότε ο δεκάρχης αποστέλλεται εις την ταβέρναν, όπου έχει σφραγίσει ο υποψήφιος ορισμένα βαρέλια.
Το δε σφράγισμα των βαρελίων γίνεται κατ’ αυτόν τον τρόπον:
Ο υποψήφιος, εισερχόμενος εις την ταβέρναν, δηλώνει δύο, τρία βαρέλια, πληρώνων αμέσως αυτά και λέγων:
—Είναι δικά μου!
Τότε ο ταβερνάρης υψώνει αμέσως την σημαίαν προ της θύρας του και ανακηρύσσεται ούτω φίλος του υποψηφίου του σφραγίσαντος τα βαρέλια, τα οποία έρχονται και ανοίγουν οι δεκάρχαι με την δεκαρχίαν των.
Αι δε συναντήσεις καθ’ οδόν των αντιθέντων γίνονται με μεγάλην απάθειαν, με αγάπην σχεδόν. Όπως εν τη αυτή αποθήκη της διαμετακομίσεως υπάρχουσι κατατεθειμέναι εμπορεύματα διαφόρων εμπόρων, ούτω εν τη αυτή ταβέρνα πολλάκις συναντώνται αντιθέτων κομμάτων δεκάρχαι, χωρίς ν’ ανταλλάξουν ούτε μίαν τραχείαν ή προσβλητικήν εν γένει λέξιν, ως οι τελωνοφύλακες οι παραφυλάττοντες το αυτό λαθρεμπόριον.
Θαρρείς πως είναι ο νους των ανθρώπων αυτών εις το τελωνείον και όχι εις τας εκλογάς, τας οποίας ως περίοδον ανακουφιστικήν διέρχονται, αναμένοντες να ίδουν από ποίαν λεμονιάν θα πέσουν τα περισσότερα λεμόνια.
Όταν δε συνάζει κανείς τέτοιον ευώδη καρπόν, ημπορεί βέβαια ποτέ να μαλώσει;
Ούτε μαχαίρια ούτε μαχαιριές. Ούτε πιστόλια ούτε πιστολιές. Η νήσος αύτη είναι η μόνη ελληνική περιφέρεια όπου δεν ζει φυγόδικος. Νήσος της εργασίας και της χαράς.
Νήσος της εργασίας και της ευζωίας.
Νήσος της λεμονιάς και του χρυσού καρπού της.
Εις την Σύραν δεν υπάρχει κανένας πτωχός, εκτός ενός εκ των υποψηφίων, ον καλούσιν, ο φτωχός μας.
Όλαι αι εργατικαί οικογένεια του λαού παίρνουν 5 και 6 μισθούς ως επί το πλείστον.
Ο γέρων πατήρ θα είναι ναυτικός έχων την σύνταξίν του από το απομαχικόν ταμείον. Και συγχρόνως θυρωρός εις κανέν εργοστάσιον. Τα άρρενα εργάζονται ως θερμασταί εις τα ατμόπλοια ή ως σιδηρουργοί εις τα συνεργεία της Ατμοπλοϊκής εταιρείας. Ή θα δουλεύουν εις την ζωηροτάτην ανθράκευσιν.
Τα θήλεα πάλιν μισθοδοτούνται εργαζόμενα είτε εις τα κλωστήρια, είτε εις τα νηματουργεία και τα υφαντήρια. Δύο, τρεις δραχμάς το καθέν την ημέραν. Η μήτηρ τέλος θα μαγειρεύει το εσπερινόν δείπνον τραγουδούσα, και αναμένουσα να της φέρουν τα παιδιά της και τίποτε λεμόνια από την εκλογήν. Τέλος μόνον κανένας σακάτης και οι γέροντες μένουν αργοί εις τον τόπον αυτόν της εργασίας.
Εις μίαν τοιαύτην λοιπόν ανθούσαν εμπορικήν και πλουσίαν κοινωνίαν είναι πολύ φυσικόν με λεμονιές να παρομοιάζονται οι ισχυροί της ημέρας, οι τόσην ευωδίαν διαχέοντες με τα εκατομμύριά των εις την εύμορφον των Κυκλάδων Νύμφην, οπού την έχουν κάμει με τα στολίδια των σωστό καδράκι. Και είναι πολύ φυσικότερον ακόμη με λεμόνια να παραβάλλονται αι δυνάμεις εκάστου υποψηφίου, τα οποία έχουν τόσον χρυσούν προκλητικώτατον χρώμα.
Ο νοημενέστατος εκ των ευπατριδών της Ερμουπόλεως, εις εκ των υποψηφίων, συναντήσας άλλον τοιούτον, πρώτην φοράν εμφανιζόμενον, αλλά πλούσιον, τον εχαιρέτισε με όλην την χιώτικην ευπροσηγορίαν, και του είπε:
—Θα τις κουνήσουμε φέτος τις λεμονιές μας!…
Μερικών όμως υποψηφίων οι λεμονιές φαίνεται ότι δεν έχουν ακόμη καρπόν, αλλά μόνον πράσινα φύλλα.
Και ο μόνος πάλιν, οπού δεν έχει ούτε λεμονιά, είναι της επάνω Σύρου ο υποψήφιος, ένας ευφυέστατος και συμπαθητικώτατος, ο φτωχός αποκαλούμενος. Διότι εις την επάνω Σύρον είναι βραχώδες και άγονον το έδαφος, όπου ουδέ ένα πράσινο φύλλο δεν ευρίσκεται.
Ας κάμομεν σήμερον ένα καλόν περίπατον εις την πόλιν των καμινάδων, εις την πόλιν όπου ως μιναρέδες ζωής και εργασίας υψούνται κατά σειράν αι καπνοδόχοι των εργοστασίων του ελληνικού Μάντσεστερ. Πέραν της παραλιακής οδού, αφού περάσωμεν τας πλουσιοπαρόχους πάγκας των ιχθυοπωλείων, όπου ζωνταναί αυτήν την περίοδον, αι πρασινογάλαζοι ζαργάναι πηδούν σαν να είναι εις την θάλασσαν, αφού λάβομεν την προς την Ποσειδωνίαν οδόν, μαύρην από την ασβόλην, την οποίαν αφήνουν αι εκφορτώσεις του γαιάνθρακος, διασχίζοντες την μακράν σειράν των εκφορτωτών, σαντορινένων προπάντων, μαύρων από της ασβόλης, με ένα σακκί μαύρον επ’ ώμων ωσάν επενδύτην, θα συναντήσομεν κατά πρώτον έκθαμβοι τα παμμέγιστα εργοστάσια της Ατμοπλοϊκής εταιρείας, τέλεια εις τον καταρτισμόν και τον πλούτον των μηχανημάτων, όπου εις τα διάφορα διαμερίσματα αυτών εν μέσω τροχών συστρεφομένων και τροχίσκων, υπό τον γδούπον σιδηρών μηχανημάτων, εν μέσω κρότων των κινητηρίων μηχανών κεραυνοειδών, οι εργαζόμενοι μηχανουργοί και οι μαθητευόμενοι κατασκευάζουν όλα τα μηχανήματα, όσα χρησιμοποιούνται εις την κίνησιν ενός ατμοπλοίου, ενώ παρέκει, εις αίθουσαν πλέον ήσυχον, οι τορνευταί και τέκτονες κατεργάζονται από ευγενές ξύλον μαονίου όλα τα ανάκλιντρα των αιθουσών ενός αναπαυτικού ατμοπλοίου δι’ επιβάτας, και τας γλυπτάς θύρας των θαλαμίσκων και λοιπάς αυτών διακοσμήσεις. Απέξω, εις την μεγάλην δεξαμενήν των διακρίνεται ολόκληρος κολοσσός ατμοπλοίου, ιστάμενος εν αυτή ως επί εσχάρας ναυπηγείου, πανύψηλος και δυσανάβατος, όστις καθαρίζεται ίνα επαναρχίσει τα ταξίδια του.
Παραπέρα συναντώμεν δύο παμμέγιστα βυρσοδεψεία, πασίγνωστα και εις την Ευρώπην ακόμη, με όλα τα αναγκαιούντα μηχανήματα εις την κατεργασίαν των δερμάτων. Με αυλάς, με αιθούσας, με πλυντήρια, με στεγνωτήρια, με δεξαμενάς και λεκάνας, εν αις εμβαπτίζονται τα ακατέργαστα δέρματα, ων τα πλείστα έρχονται από την Νότιον Αμερικήν, ένθα αφθονούν αι αγελάδες. Με μύλους εν οις αλέθονται αι προς την κατεργασίαν χρήσιμοι ύλαι, βελανίδια και πεύκα και σχοίνος. Πόλις ολόκληρος τα δύο αυτά βυρσοδεψεία, εξάγονται τα διάφορα είδη των δερμάτων εις όλην την Ελλάδα, τας νήσους, και τα παράλια της Αντολής, από το χονδρόν πετσίον διά τους πάτους οπού ως σανίς είναι σκληρόν, μέχρι του ευώδους τελατινίου, και των εκλεκτών βιδέλων, τα οποία ιδού τα βλέπεις εις το στεγνωτήριον απλωμένα, γεμάτα από ευωδίαν, την οποίαν απέκτησαν μετά την κατάβρεξιν των εις τα όζοντα νερά των πρώτων υλών. Δωμάτια και αυλαί και περιοχαί διάβροχοι από νερά, ως εν πλημμύρα. Εις μίαν δε άκραν οι εργάται κολατσίζοντες με ψωμί και σταφύλι — ήτο ημέρα Τετάρτη. Τα βυρσοδεψεία αυτά είναι το μεν του Σαλούστρου — νυν Τσιροπινά —, το δε του κ. Παπαδάμ. Και τα δύο φορτωμένα από παράσημα χρυσά και αργυρά των διαφόρων Ευρωπαϊκών Εκθέσεων.
Εξ όλων των μηχανημάτων εντύπωσιν ισχυράν προκαλούσιν οι φοβεροί κόπανοι, οίτινες δι’ ατμού κινούμενοι καταφέρουσι τας τρομακτικάς πλήξεις των επί των δερμάτων, τα οποία αποσκληρύνονται ούτω και στερεοποιούνται και αποκτώσι το τελευταίον λούστρον, μεταβαλλόμενα εις έλασμα μετάλλινον. Εις το διαμέρισμα αυτό τόση είναι η προξενουμένη ταραχή, ώστε αδύνατον κανείς να ομιλήσει. Οι εργάται είναι πάμπολλοι, πλείονες των 150 εις το καθέν. Πάντες χίοι και κρήτες. Η εξαγωγή δε ανέρχεται εις τα 6 περίπου εκατομμύρια δρ. εις το καθέν. Το του Σαλούστρου βυρσοδεψείον διευθύνει από πεντηκονταετίας σχεδόν ο Αντ. Σαλούστρος, εξάδελφος του ιδρυτού, ον είδομεν επιβλέποντα τους εργάτας, ιστάμενον εν μέσω αυτών, με το παλτό του εξ υφάσματος Ρετσίνα, με το μαύρο καπέλο του, και με τον μαύρον ακόμη μύστακα, και με τα χέρια πίσω, εν ω οι κρότοι του ατμού και αι βρονταί των κοπάνων αποτελούσι μέσα εις το πανδαιμόνιον αυτό ένα ύμνον ατράνταχτον προς την εργασίαν, συνοδευόμενον πολύ ταιριαστά από τους μυκηθμούς των διαφόρων μηχανημάτων.
Όταν προσεγγίσαμεν εις το μέγα Νηματουργείον Νοστράκη και Ανδρεοπούλου, μία ευάρεστος μελωδία εξ αυτού εξερχομένη εισεχώρησεν εις τα ώτα, ωσάν να ετελείτο καμμιά πανήγυρις. Ήτο το τραγούδι των εν αυτώ εργαζομένων κορασίων, τα οποία κατά τας αναπαύσεις των γυμνάζονται εις την αρμονικήν μελωδίαν. Είναι η μελωδία αύτη η εύμορφος άνεσις της εργασίας, η οποία τόσον γλυκά και τόσον ευφραντικά απαντά προς την σκυθρωπήν και ωνειδισμένην αεργίην, την οποίαν πρώτος ο Ησίοδος ωνείδισεν εις παναρχαίους μυθικούς χρόνους. Είτα δε ο μέγας Απόστολος καταδίκασεν αυτήν εις τον δια πείνης θάνατον, αναφωνήσας το περίφημον, «αργός μη εσθιέτω».
Είναι πολύ ψυχαγωγική η επίσκεψις του εργοστασίου αυτού. Εν αυτώ θα ίδεις εις ποίαν υψηλήν βαθμίδα αντιλήψεως ημπορεί να εξαρθεί διά της ανθρωπίνης προσπαθείας από Θεού λαβούσης την τοιαύτην δύναμιν, η πενιχρά και ευτελής κατεργασία του βάμβακος και του μαλλίου, εν τη νηπιώδει καταστάσει των ελληνικών χωρίων, όπου η κακομοίρα η γραία παιδεύεται ημέραν και νύκτα, πότε με την ανεμοδούραν, πότε με την ανέμην, και τα μασούρια της, πότε με τα λανάρια της, και πότε με το κτένι, έως ου κατορθώσει, ύστερα από τόσους κόπους, να έμβει εις το υφαντήριόν της, εις ένα σκοτεινόν συνήθως υπόγειον, εις το εργαλειό, και να αρχίσει να υφαίνει.
Να ιδείτε με ποίαν αγαλλίασιν εν μέσω βροντών μαλακών μηχανών εκκοκκίζεται ο βάμβαξ, μεταβαλλόμενος αίφνης εις ρολέ. Να ιδείτε τί διασκεδαστικόν το λανάρισμα. Πόσον ογλήγορα και τραγουδιστά συστρέφονται οι κλώστρες, τα μασούρια και η ανέμη με τις τυλιγαδιές της, και ύστερον τα πακέτα τα τετράγωνα εκείνα, τα περιέχοντα το έτοιμον πλεόν νήμα. Να ιδείτε πόσον διασκεδαστικά πλέκεται το γαϊτάνι. Μόνον ο χορός λείπει. Αλλά γίνεται και αυτός, πλην αοράτως, χωρίς άλλο, μέσα εις την φαντασίαν των κοριτσιών. Οκτώ ζεύγη μασουρίων το πλέκουν, τα οποία χορεύουν τις καντρίλιες. Κοράσια διευθύνουν επιδέξια τις κλωστές και συνδέουν αστραπηδόν τας κοπτομένας, ενώ ο τροχός του μηχανήματος γυρίζει αόρατος εκ της ταχύτητος. Εν αυτώ υπάρχει και τμήμα βαφείου, εν ω βάφονται τα διάφορα χρωματιστά νήματα, τα οποία χρησιμεύουν δια τας προίκας των ελληνικών οικογενειών.
Μεγάλη κίνησις γίνεται και εις το εμπόριον των Κίτρων της Νάξου και της Κρήτης, άτινα καταλλήλως παρασκευαζόμενα αποστέλλονται εις Αγγλίαν και Αμερικήν. Τα καθαρίζουν εκεί όταν φθάσουν, τα ξαλμυρίζουν και δι’ αυτών κατασκευάζουν κομπόστας διαφόρους, αι οποίαι είναι απαραίτητοι δι’ εν αγγλικόν πρόγευμα· τα προτιμούν δε τα κίτρα τα ελληνικά, διότι είναι παχύτερα και ευχυμώτερα. Όλα εκείνα τα βαρέλια, που είδαμεν προ του τελωνείου χθες, είναι πλήρη κίτρων, έτοιμα προς επιβίβασιν εις το αναμενόμενον να καταπλεύσει ατμόπλοιον.
Εξαγωγή μεγάλη γίνεται εις Σάμον και άλλας νήσους της Ανατολής και ειδών εκ των χρησιμευόντων εις το άγιον Βάπτισμα, των Βαπτιστικών καλουμένων, των οποίων την προετοιμασίαν επιτηδεύεται ένα μέγα Εργοστάσιον, εν ω ευρίσκεις όλα τα παιδικά είδη· όχι μόνον τα κατάλευκα εκείνα φορεματάκια και κουκούλια οπού θα χρησιμεύσουν εις το Βάπτισμα, αλλά και άλλα διάφορα φορεματάκια και παιγνιδάκια. Υποκαμισάκια, παντελονάκια, καπελάκια, κουκάκια, σακκίτσες, ομβρελίτσες κλπ.
Αλλά το Εργοστάσιον του κ. Παπαδάμ εις παραγωγήν του λινελαίου είναι άξιον τωόντι ιδιαιτέρας περιγραφής, διότι είναι το μόνον εν Ελλάδι, το παράγον το πολύχρηστον, ιδίως διά την των χρωμάτων προετοιμασίαν, μπιζίρ. Τούτου μεγάλη κατανάλωσις γίνεται μάλιστα εις την ναυτιλίαν. Εν τω εργοστασίω τούτω εκτελείται η κίνησις δια του ηλεκτρισμού μόνον, μη επιτρεπομένου άλλου κοινού φωτός, διότι η εργασία αύτη γίνεται δια βενζίνης και άλλων ευφλέκτων υλών. Διαιρείται δε εις πολλά διαμερίσματα. Κατά πρώτον ο λινόσπορος εκκοκκίζεται, είτα κόπτεται εις το μηχάνημα εκείνο, το οποίον εις Γερμανίαν κατασκευασθέν, εις τα εργοστάσια του Κρουπ, είναι τελειότατον· κόπτει δε 500 οκάδας λινοσπόρου καθ’ ώραν. Το κοπτόμενον πίπτει εντός του διυλιστηρίου, όπερ ωσάν λέβης ατμοπλοίου αναβράζει. Η μηχανή αύτη έχει την ιδιότητα να αποχωρίζει το έλαιον από τον λινόσπορον, το οποίον πάλιν έπειτα καθαρίζεται δια της βενζίνης, και απομένει τέλος καθαρόν το λινέλαιον, έτοιμον εις χρήσιν, αποθηκευόμενον εις δύο δεξαμενάς. Αλλά και τα υπολείμματα χρησιμοποιούνται ως τροφή των γαλακτοφόρων ζώων, αιγών και αγελάδων· το δε δια τοιαύτης τροφής παραγόμενον γάλα είναι παχύτατον. Παράγει το ολιγώτερον 1.000 οκάδ. την ημέραν λινέλαιον. Αλλ’ αι δαπάναι είναι μέγισται, διότι ο λινόσπορος έρχεται εκ Βομβάης. Και ούτω χρησιμοποιούνται κεφάλαια
Είδομεν και άλλο εργοστάσιον, το οποίον τώρα κτίζεται, το μέγα Νηματουργείον, εν ω θα κατασκευάζονται τα λεπτά νήματα.
Ζωηροτάτη όμως είναι η κίνησις της ανθρακεύσεως. Η Σύρος είναι η κεντρική και μόνη αποθήκη ανθρακεύσεως εν Ανατολή. Όλα τα ατμόπλοια τα μεταφορικά, μικρά και μεγάλα, και όσα κατευθύνονται από την Δύσιν προς τον Εύξεινον, και όσα κατέρχονται από τον Εύξεινον πλέοντα προς την Δύσιν, θα περάσουν από την Σύρον προς ανθράκευσιν. Ο μεγαλύτερος αντιπρόσωπος εν των ανθρακεμπορίω είναι ο κ. Αντ. Μαυρογορδάτος, ου αι μεγάλαι κατάμαυροι αποθήκαι απ΄της ασβόλης, ως εν μέσω καπνού, ευρίσκονται εις αένανον κίνησιν. Πλέον των
—Καρβουνάς!
Όταν δε διακρίνουν ότι δεν είναι καρβουνάς, φωνάζουν:
—Σταράς!
Ατμόπλοιον δηλαδή με φορτίον σιτηρών.
Αλλά το μέγα υφαντήριον Λαδοπούλου κινεί τον θαυμασμόν μας εξαιρετικόν και έντονον. Είναι το μόνο εν Ελλάδι και εν Αντολή. Εν παμμεγίστη αιθούση βλέπεις δι’ ατμού κινουμένους 65 ιστούς —αργαλειούς— περί έκαστον δ’ εξ αυτών ίστανται ανά 5 κοράσια οπού διευθύνουν την εργασίαν. Εν όλω έως 300 κοράσια με την χαράν εις το πρόσωπόν των εργάζονται εν τη αιθούση ταύτη των ιστών, αμειβόμενα από 50 λ. έως 3 δραχ. την ημέραν. Την περιέργειαν κινεί το χυλωτήριον με τις βούρτσες του και το στεγνωτήριον. Η εργασία είναι επτάωρος, παράγονται δε κατ’ αυτήν έως
Μετάβαση στο σημείο: Λιμάνι-Νεώριο