Γραφικό

Πυξίς

Ψηφιακή Αρχαιοθήκη

Επιμ. Τριανταφυλλιά Γιάννου

«Το νέο μαντείο» [1968]

Το ποίημα ανήκει στις Επαναλήψεις. Σειρά δεύτερη (1968), που γράφτηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων στο Παρθένι της Λέρου. Στις Επαναλήψεις το μυθολογικό ή ιστορικό προσωπείο θα λειτουργήσει τριπλά: για την καταγγελία του αντιπάλου, για την έκφραση της κρίσης, για την κριτική στους οικείους. Έτσι, οι Επαναλήψεις παρ' όλη την παραβολική τους μορφή —μάλλον ακριβώς χάρη σ’ αυτήν— αναφέρονται πιο συγκεκριμένα σε «πρόσωπα και γεγονότα». Στις Επαναλήψεις λοιπόν έχουμε τη μυθολογική κάλυψη, την παραβολή, αλλά και την παρουσία του ιστορικού τοπίου πιο έντονη από ποτέ (Προκοπάκη, 1981: 60). Ο Ρίτσος επέγραψε τα ποιήματά του αυτά Επαναλήψεις, για να υποδείξει ότι επαναλαβάνει με δικό του τρόπο, θέματα και μοτίβα των ομηρικών επών της Ιλιάδας και κυρίως της Οδύσσειας (Μαρωνίτης, 2013: 50). Η δεύτερη σειρά στις Επαναλήψεις ανοίγει με μια ενότητα ποιημάτων με θέμα τη μαντική και τη στάση των αρχαίων θεών. Το συγκεκριμένο ποίημα αναφέρεται στον μύθο του μαντείου του Τροφωνίου. Η λατρεία στο συγκεκριμένο μαντείο έχει πολλά κοινά σημεία γενικά με τα μυστηριακά ιερά και με τις δοκιμασίες που αυτά απαιτούσαν από τους προσκυνητές και τους μύστες (καθαρμούς, εγκοίμηση, ειδική δίαιτα, λουτρό, πόση ύδατος, προσευχές, ένδυση με λινή εσθήτα και σάνδαλα). Όλα αυτά, καθώς και η μορφή και το μαντείο του Τροφώνιου περιγράφηκαν από αρχαίους συγγραφείς, μερικοί από τους οποίους, όπως ο Δικαίαρχος και ο Πλούταρχος συνέγραψαν ειδικά και ομότιτλα έργα (Περὶ τῆς εἰς Τροφωνίου καταβάσεως). Η σκοτεινή και μυστηριακή λατρεία και μαντική του διακωμωδήθηκαν ήδη από τους κλασικούς ποιητές (Αριστοφ., Νεφέλες, 506–508, Ευρ., Ἴων 300, 393, 405) και από τους ποιητές της νέας κωμωδίας Άλεξι και Μένανδρο σε έργα τους με τίτλο Τροφώνιος, ενώ ο Antonio Salieri (1750–1825) συνέθεσε κωμική όπερα σε δύο πράξεις, με τίτλο La Grotta di Trofonio (Η σπηλιά του Τροφωνίου), όπου ο μάντης αντιστρέφει τις ιδιότητες του χαρακτήρα δύο ζευγαριών, ώστε τα παντρολογήματα να είναι ταιριαστά. Πάντως, οι πιο πολλές και συστηματικές πληροφορίες για το μαντείο και τα τελετουργικά του περιέχονται στην περιγραφή του Παυσανία (Βοιωτικά). Ειδικότερα, σχετικά με την ίδρυση του μαντείου του Τροφωνίου ο Παυσανίας αναφέρει ότι κάποτε επικράτησε μεγάλη ανομβρία στην περιοχή και οι κάτοικοι πήγαν να ζητήσουν βοήθεια από το μαντείο των Δελφών, οπότε ο χρησμός τους υπόδειξε να αποταθούν στον ήρωα Τροφώνιο. Ήλθαν έτσι διάφοροι θεωροί στον λόφο του της Λειβαδιάς, ψάχνοντας να βρούν, πώς θα τους βοηθήσει το πνεύμα του Τροφωνίου. Τότε κάποιος ονόματι Σάων, είδε ένα σμήνος μελισσών να εξαφανίζεται σε μια γήινη τρύπα και μπαίνοντας κι αυτός εκεί, ανακάλυψε το υπόγειο σπήλαιο, που έκτοτε κατέστη ένα από τα πιο περιώνυμα μαντεία. Η είσοδος στο Μαντείο ήταν δύσκολη. Κατέβαινε κανείς πρώτα στον λάκκο του Αγαμήδη, που είχε μια διάμετρο 3 μέτρα και βάθος περίπου 5 μέτρα. Ο λάκκος περιβαλλόταν από μαρμάρινο κρηπίδωμα και διακοσμείτο με χάλκινους στύλους. Η κάθοδος γινόταν με μια λεπτή φορητή σκάλα. Στο βάθος του λάκκου ο χρηστηριαζόμενος έπρεπε να ξαπλώσει ανάσκελα και να χωθεί σε μια στενή τρύπα, βάζοντας πρώτα τα πόδια του. Στα χέρια του κρατούσε μελόπιτες, προσφορά στα φίδια της σπηλιάς, για να μην τον ενοχλούν. Ολισθαίνοντας κατόπιν με ευκολία μέσα στην τρύπα, έφθανε στον μεγάλο υπόγειο χώρο. Εκεί έμενε επί ώρες στο απόλυτο σκοτάδι, περιμένοντας την εμφάνιση του δαίμονος. Η παραμονή μέσα στο σπήλαιο του Μαντείου μπορούσε να κρατήσει πολύ — μερικοί έμεναν ολόκληρες ημέρες. Η επίσκεψη στο σκοτεινό μαντείο δεν είχε δυσάρεστα απρόοπτα. Μόνον μία περίπτωση θανάτου αναφέρεται, όταν κάποιος ακόλουθος του Δημητρίου Πολιορκητού μπήκε για να ψάξει, νομίζοντας ότι θα βρει χρυσά αναθήματα, και χάθηκε. Μετά από πολύν καιρό βρέθηκε το σώμα του γκρεμισμένο από κάποιο άλλο μέρος του λόφου. Στην έξοδό του από το Μαντείο ο χρηστηριασθείς παραλαμβανόταν από ιερείς, που τον οδηγούσαν σε ένα δώμα, όπου έμεναν μαζί του για να συνέλθει. Σ' αυτό το δώμα διηγείτο στους ιερείς τα διατρέξαντα, τι είδε και τι άκουσε, οι δε ιερείς του υπενθύμιζαν την υποχρέωσή του, να μην διηγηθεί σε κανέναν άλλον τα φοβερά ακούσματα. Λέγεται πάντως, ότι μέσα στο σκοτάδι άκουγε ξάφνου κανείς μια φωνή να του ομιλεί και να του απαντά σ' αυτά που σκεπτόταν. Οι χρησμοί του Μαντείου έμεναν απόρρητοι. Μεταξύ των χρηστηριασθέντων ήταν κι ο Παυσανίας.

Στοιχεία Έκδοσης:

  • Ρίτσος, Γιάννης. 1972. Πέτρες. Επαναλήψεις. Κιγκλίδωμα. Αθήνα: Κέδρος. Και στον συγκεντρωτικό τόμο: Γιάννης Ρίτσος. [1989] 1998. Ποιήματα Ι΄ (1963-1972). 2η έκδ. Αθήνα: Κέδρος.

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία:

  • ΑΡΙΑΔΝΗ. Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας. Μάντεις. Τροφώνιος.
  • ΨΗΦΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ, ΑΝΕΜΟΣΚΑΛΑ. Γιάννης Ρίτσος.
  • ΨΗΦΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ. ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, Ρίτσος Γιάννης .
  • Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2013. «Μικρά Ομηρικά». Στο Γιάννης Ρίτσος. Μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης. 45-59.
  • Προκοπάκη, Χρύσα. 1981. Η πορεία προς τη Γκραγκάντα ή οι περιπέτειες του οράματος. Αθήνα: Κέδρος.