Karen Armstrong

Σύντομη ιστορία του μύθου

Μετάφραση: Λεωνίδας Καρατζάς

(αποσπάσματα)

3

Νεολιθική περίοδος:

Η μυθολογία των αγροτών

(περ. 8000 – 4000 π.Χ.)

[…]

Σαν τη Μεγάλη θεά των κυνηγών, η νεολιθική Μητέρα Θεά δείχνει ότι αν και οι άντρες μπορεί να φαίνονται πιο δυνατοί, στην πραγματικότητα οι γυναίκες είναι ισχυρότερες κι έχουν το πάνω χέρι.

Αυτό είναι επίσης φανερό στον ελληνικό μύθο της Δήμητρας και της κόρης της, της Περσεφόνης, ο οποίος σχεδόν σίγουρα ανάγεται στη νεολιθική περίοδο.¹ Η Δήμητρα είναι η Μητέρα των Δημητριακών που προστατεύει τα σπαρτά και την παραγωγικότητα της γης. Όταν ο Άδης, κυρίαρχος του Κάτω Κόσμου, αρπάζει την Περσεφόνη, η Δήμητρα αφήνει τον Όλυμπο και περιφέρεται περίλυπη στη γη. Μέσα στην οργή της αναστέλλει τη συγκομιδή, απειλώντας ν’ αφήσει τους ανθρώπους να πεθάνουν από την πείνα αν δεν της επιστρέψουν την Κόρη της. Αναστατωμένος ο Δίας στέλνει τον Ερμή, το μαντατοφόρο των θεών, να σώσει την Κόρη, όμως εκείνη πρόλαβε δυστυχώς να φάει σπόρους από ρόδι όσο βρισκόταν στον Κάτω Κόσμο, οπότε τώρα είναι υποχρεωμένη να περνάει τέσσερις μήνες το χρόνο με τον Άδη, που είναι πια άντρας της. Όταν ξαναβρίσκεται με τη μητέρα της, η Δήμητρα αίρει την απαγόρευση και η γη ξαναγίνεται εύφορη.

Αυτή δεν είναι μια απλή φυσιοκρατική αλληγορία. Οι τελετές της Δήμητρας δεν συνέπιπταν ούτε με τη σπορά ούτε με το θερισμό. Η Περσεφόνη μπορεί να κατέρχεται στη γη σαν σπόρος, αλλά στη Μεσόγειο ο σπόρος κάνει μόνο μερικές εβδομάδες να βλαστήσει και όχι τέσσερις μήνες. Όπως και στο μύθο της Ινάννα, έχουμ’ εδώ άλλη μια ιστορία κάποιας θεάς που εξαφανίζεται κι επιστρέφει. Είναι ένας μύθος για το θάνατο. Στην αρχαία Ελλάδα, η Δήμητρα, θεά της γεωργίας και τη γονιμότητας, είναι επίσης Κυρά των Νεκρών, και κυριαρχεί στα Ελευσίνια μυστήρια, τα οποία ήταν μεν μυστικές τελετές, αλλά φαίνεται πως υποχρέωναν τους μύστες να δέχονται το αναπόφευκτο του θανάτου ως βασικό στοιχείο της ζωής, οπότε ο θάνατος έχανε έτσι το τρομακτικό του στοιχείο. Οι ισχυρές αυτές τελετές χάραζαν ανεξίτηλα την έννοια του μύθου στα μυαλά και τις καρδιές όσων ήταν πρόθυμοι να υποστούν τη μακρόχρονη μύηση. Δεν υπάρχει δυνατότητα τελειωτικής νίκης κατά του θανάτου. Η Κόρη πρέπει να πηγαινοέρχεται αιωνίως μεταξύ Επάνω και Κάτω Κόσμου. Δεν μπορεί να υπάρξει βλάστηση, τροφή και ζωή χωρίς το συμβολικό θάνατο της Κόρης.

Ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε για τα Ελευσίνια μυστήρια, αλλά όσοι συμμετείχαν σ’ αυτές τις τελετές θα δοκίμαζαν μεγάλη έκπληξη άμα τους ρωτούσε κάποιος αν πίστευαν πως η Περσεφόνη είχε κατέβει πράγματι στα έγκατα της γης με τον τρόπο που περιέγραφε ο μύθος. Ο μύθος ήταν αληθινός, γιατί όπου κι αν έστρεφες το βλέμμα έβλεπες πως η ζωή κι ο θάνατος ήταν αξεχώριστα πράγματα και πως η γη πέθαινε κι επανερχόταν στη ζωή. Ο θάνατος ήταν επίφοβος, τρομακτικός κι αναπόφευκτος, αλλά δεν ήταν το τέλος. Όταν έκοβες ένα φυτό και πετούσες το νεκρό κλαρί, εκείνο ξαναβλάσταινε. Η γεωργία οδήγησε σε μια καινούρια, αν και όχι ανεπιφύλακτη, αισιοδοξία. Ο σπόρος έπρεπε να πεθάνει για να βγάλει καρπό· το κλάδεμα βοηθούσε στην πραγματικότητα τα φυτά και τόνωνε την ανάπτυξή τους. Η μύηση στην Ελευσίνα έδειχνε ότι η κατά μέτωπο σύγκρουση με το θάνατο οδηγούσε σε πνευματική αναγέννηση, ήταν δηλαδή μια μορφή ανθρώπινου κλαδέματος. Δεν μπορούσε να φέρει την αθανασία —μόνο οι θεοί ζούσαν για πάντα—, αλλά σου έδινε τη δυνατότητα να ζεις πιο άφοβα, άρα και με μεγαλύτερη πληρότητα, εδώ στη γη, αντικρίζοντας γαλήνια το θάνατο. Πράγματι, ο κάθε εαυτός που έχουμε κατακτήσει μέχρι τώρα, πεθαίνει και δίνει τη θέση του σε κάτι άλλο, καινούριο. Έτσι και στη νεολιθική περίοδο, οι μύθοι και οι τελετές της αποδήμησης βοηθούσαν τους ανθρώπους ν’ αποδεχτούν τη θνητότητά τους, να περάσουν στο επόμενο στάδιο και να βρουν το κουράγιο ν’ αλλάξουν και ν’ αναπτυχθούν.

5

Η Αξονική Εποχή

(περ. 800 – 200 π.Χ.)

[…]

Ελάχιστοι ενδιαφέρθηκαν για την Ιωνική φυσική, την πρώτη εκδήλωση του Αξονικού πνεύματος στην Ελλάδα. Πριν ριζώσει για τα καλά το πάθος για τη φιλοσοφία κατά τον 4ο αιώνα, οι Αθηναίοι είχαν αναπτύξει ένα νέο είδος τελετουργικού, τη μίμηση της τραγωδίας, που αναπαριστούσε με την απαραίτητη ιεροπρέπεια τους αρχαίους μύθους μέσα στο πλαίσιο μιας θρησκευτικές γιορτής, υποβάλλοντάς τους όμως ταυτόχρονα σε εξονυχιστική ανάλυση. Ο Αισχύλος (περ. 525–456), ο Σοφοκλής (περ. 496–405) και ο Ευριπίδης (480–406) έβαλαν τους θεούς στο εδώλιο του κατηγορουμένου με ενόρκους τους θεατές. Ο μύθος δεν περιέχει ποτέ στοιχεία αυτοαναίρεσης· απαιτεί ένα βαθμό αυτογνωσίας. Η τραγωδία ωστόσο έβαλε κάποια απόσταση ανάμεσα στον εαυτό της και την παραδοσιακή μυθολογία και διερεύνησε κάποιες από τις πιο θεμελιώδεις ελληνικές αξίες. Οι θεοί ήταν όντως δίκαιοι; Ποια ήταν η αξία του ηρωισμού, της ελληνικότητας, της δημοκρατίας; Η τραγωδία έγινε δημοφιλής σε μια περίοδο μεταβατική, μια περίοδο που οι παλιοί μύθοι είχαν αρχίσει να χάνουν την επαφή τους με την καινούρια πολιτική πραγματικότητα των πόλεων-κρατών. Ένας ήρωας όπως ο Οιδίποδας είναι ακόμα πιστός στα παραδοσιακά μυθικά ιδανικά, αλλά δεν μπορεί να λύσει μ’ αυτά το δίλημμά του. Ενώ ο μυθικός ήρωας μπορούσε να πολεμήσει για να φτάσει στη νίκη, ή σε κάποιο βαθμό επίλυσης του προβλήματός του, για τον τραγικό ήρωα δεν υπάρχουν τέτοιες λύσεις. Εγκλωβισμένος στην οδύνη και στη σύγχυση, ο ήρωας πρέπει να κάνει συνειδητές επιλογές και να δεχτεί τις συνέπειές τους.

Και όμως, παρά την εικονοκλαστική της διάθεση, η τραγωδία εκφραζόταν με παραδοσιακό τελετουργικό τρόπο. Σαν θρησκευτική τελετή, αναπαριστούσε τη διαδρομή από την ατομική οδύνη ώς τη δημόσια επίλυσή της, αλλά η εσωτερική ζωή του ανθρώπου γινόταν για πρώτη φορά θέμα της θρησκευτικής ζωής της πόλης. Τα έργα παίζονταν κατά τη διάρκεια των Διονυσίων, γιορτής αφιερωμένης στον Διόνυσο, θεό των μεταμορφώσεων, και πρέπει να έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη μύηση των νέων της Αθήνας έτσι ώστε ν’ αποκτήσουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Όπως κάθε μύηση, η τραγωδία ανάγκαζε το ακροατήριο ν’ αντιμετωπίσει το ανείπωτο και να βιώσει το ακραίο. Είναι κοντά στην ιδεολογία της θυσίας, γιατί οδηγεί στην κάθαρση, μια εσωτερική διαδικασία που προκύπτει από τη βίαιη εισβολή του ελέους και του φόβου στην καρδιά και στο μυαλό. Ωστόσο αυτή η καινούρια μορφή θυσίας ήταν διαποτισμένη από Αξονική συμπόνια, γιατί το ακροατήριο μάθαινε να βιώνει τον πόνο των άλλων σαν να ήταν δικός του, διευρύνοντας έτσι τα όρια του οίκτου και του ανθρωπισμού του.

[…]

Karen Armstrong. 2005. Σύντομη ιστορία του μύθου. Μετ. Λεωνίδας Καρατζάς. Αθήνα: Ωκεανίδα. Τίτλος πρωτοτύπου: A Short History of Myth (Edinburgh: Canongate Books, 2005).

1. Burkert, Structure and History, 123–128· Homo Necans, 255–297· Greek Religion, 159–161.