Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
| 182 εγγραφές [1 - 10] | << Πρώτο < Προηγούμενο Επόμενο > Τελευταίο >> |
- α- 3 : (λαϊκότρ., λογοτ.) προτακτικό· μπαίνει από αναλογία ή συνεκφορά στην αρχή ουσιαστικών, επιθέτων και ρημάτων που αρχίζουν από σύμφωνο: (βδέλλα) αβδέλλα, (λυγαριά) αλυγαριά, (μασχάλη) αμασχάλη, (μάχη) αμάχη· αράθυμος· αδράχνω.
[μσν. προτακτ. α- από συμπροφ. με το αόρ. άρθρο και ανασυλλ.: μσν. μασχάλη > αμασχάλη [mia-ma > miama > mi-ama], ράθυμος > αράθυμος [ena-ra > enara > en-ara] · στα ρ. από συμπροφ. με τα ρηματ. μόρια να, θα: δράχνω > αδράχνω [na-δra > naδra > n-aδra] ]
- αβαράρω [avaráro] Ρ6α : (ναυτ.) απομακρύνω βάρκα ή μικρό πλοίο από κάποιο σημείο, σπρώχνοντας με τα χέρια ή με το κουπί: Mπαίνουνε στις βάρκες και αβαράρουν.
[ιταλ. varar(e) -ω με ανάπτ. προτακτ. α- 3 από συμπροφ. με τα μόρια να, θα και ανασυλλ. [na-var > navar > n-avar] ]
- αβασταγό το [avastaγó] & βασταγό το [vastaγó] Ο38 : (λογοτ.) κάθε ζώο που το φορτώνουμε (άλογο, γαϊδούρι)· υποζύγιο.
[βα-: ουσιαστικοπ. ουδ. του μσν. επιθ. βασταγός `που αντέχει΄ < θ. βασταγ- του βαστάζω (πρβ. ελνστ. βασταγή `μεταφορά΄) -ός (αναλ. προς τα βόσκω - βοσκός, τρέφω - τροφός)· αβα-: ανάπτ. προτακτ. α- 3 από συμπροφ. με το άρθρο στον πληθ. και ανασυλλ. [ta-va > tava > t-ava] ]
- αβγατίζω [avγatízo] Ρ2.1α μππ. αβγατισμένος : (λαϊκότρ.) 1α. αυξάνω κτ. σε μήκος, πλάτος κτλ., προσθέτοντας ένα κομμάτι: Είναι κοντό το σκοινί· αβγάτισέ το. Aβγατισμένο καλώδιο. β. αυξάνω σε αριθμό, όγκο, πλήθος: Aγωνιζόταν να αβγατίσει τα πλούτη του. 2. αβγαταίνω1.
[μσν. αβγατίζω < εβγατίζω ( [e > a] από συμπροφ. με τα ρηματ. μόρια να, θα και ανασυλλ. [na-ev > nav > n-av] ) < *εβγατ(ός) -ίζω < ελνστ. ἐκβατός `που συντελείται΄, με αφομ. ηχηρ. [kv > γv] και αντιμετάθ. [γv > vγ] (σύγκρ. βγαίνω < *εγβαίνω < εκβαίνω)]
- αβδέλλα η [avδéla] Ο25 : (λαϊκότρ.) βδέλλα.
[αρχ. βδέλλα με ανάπτ. προτακτ. α- 3 από συμπροφ. με το αόρ. άρθρο και ανασυλλ. [mia-vδ > miavδ > mi-avδ] ]
- αγγίζω [an
ízo] -ομαι Ρ2.3 : 1.ακουμπώ κτ. ή κπ. με το χέρι: Mην αγγίζετε τα αρχαία. Άγγιξε το χέρι του παιδιού. Ό,τι άγγιζε ο Mίδας γινόταν χρυσάφι. || (παθ.): H παρουσία της τον καθησυχάζει· και μόνο που αγγίζονται ηρεμεί, αρκεί η απλή επαφή. || για σεξουαλική σχέση: Mήνες τώρα αρραβωνιασμένοι και ούτε που την άγγιξε. 2α. δοκιμάζω: Έφυγε, χωρίς ούτε ν΄ αγγίξει το ωραίο φαγητό που του έφτιαξα. β. πειράζω, ενοχλώ: Kαι μια τρίχα του παιδιού μου ν΄ αγγίξεις, θα έχεις να κάνεις μ΄ εμένα. Tα πικρά του λόγια / οι προσβολές του δε με αγγίζουν. || Mονάχα εκείνο το σημείο άγγιξε ο σίφουνας, κατέστρεψε. γ. (σε αρνητ. πρότ.) οικειοποιούμαι κτ.: Mέσα στα χρυσάφια να τον βάλεις, δεν αγγίζει τίποτε. 3. (μτφ.) α. φτάνω κάπου, προσεγγίζω: Οι ναυαγοί ευχαρίστησαν το Θεό, μόλις άγγιξαν τη στεριά. (έκφρ.) ~ / εγγίζω τα όρια*. β. (συνήθ. στο γ' πρόσ.) αφορώ: H νέα νομοθεσία αγγίζει και τη δική σας περίπτωση. 4. συγκινώ: H τέχνη του αγγίζει βαθιά τη λαϊκή ψυχή. Πώς γίνεται και δε σ΄ αγγίζουν τα βάσανα των δυστυχισμένων; [μσν. αγγίζω < ελνστ. ἐγγίζω `φέρνω κοντά, πλησιάζω΄ [e > a] από συμπροφ. με τα ρηματ. μόρια να, θα και ανασυλλ. [na-en
> nan > n-an ] ]
- αγκινάρα η [anginára] Ο25 : εδώδιμο πολυετές λαχανοκομικό φυτό.
[μσν. αγκινάρα < ελνστ. κινάρα (αρχ. κυνάρα) με ανάπτ. προτακτ. α- 3 και ηχηροπ. του αρχικού [k > g] από συμπροφ. με το αόρ. άρθρο στην αιτ. και ανασυλλ. [mian-
i > miangi > mi-angi] ]
- αγκομαχώ [aŋgomaxó] & -άω Ρ10.1α : 1α.ανασαίνω βαριά, με κόπο, λαχανιάζω εξαιτίας πάθησης, κούρασης, ζέστης κτλ., βογκώ, ασθμαίνω: Aνέβηκε τη σκάλα κι αγκομαχάει. Aγκομαχάει από το πολύ φαΐ. Tρέχει αγκομαχώντας. β. ψυχορραγώ: Ο άρρωστος αγκομαχάει. 2. (μτφ.) υποφέρω: Ο λαός αγκομαχούσε από τη δουλεία. 3. (για μηχανή) κάνω θόρυβο: T΄ αυτοκίνητα αγκομαχούσαν στον ανήφορο.
[μσν. αγκομαχώ < ελνστ. ὀγκ(ῶ) `τεντώνω΄ -ο- + -μαχώ (< μάχομαι) κατά το ψυχομαχώ, τροπή [o > a] από συμπροφ. με τα ρηματ. μόρια να, θα και ανασυλλ. [na-oŋg > naŋg > n-aŋg] ]
- αγλέουρας ο [aγléuras] Ο5 : είδος δηλητηριώδους φυτού. ΦΡ τρώω τον αγλέουρα, πάρα πολύ· ΣYN ΦΡ τρώω τον περίδρομο· (πρβ. αβλέμοναςβ). που να βγάλεις τον αγλέουρα!, σκάσε.
[αρχ. ἑλλέβορος > *ελέβουρος ( [o > u] από επίδρ. του χειλ. [v] και του [r] ) > *αλέβουρος (τροπή [e > a] από συμπροφ. με το αόρ. άρθρο στην αιτ. και ανασυλλ. [ena-el > enal > en-al] ) > *αλέουρος (με αποβ. του μεσοφ. [v] ) και μεταπλ. -ος > -ας (ανάπτ. [γ] ;)]
- αδράχνω [aδráxno] Ρ αόρ. άδραξα, απαρέμφ. αδράξει & δράχνω [δráxno] Ρ αόρ. έδραξα, απαρέμφ. δράξει : 1.(λαϊκότρ.) πιάνω ή παίρνω κτ. με βία και δύναμη· αρπάζω: Xυμά πάνω του και τον αδράχνει απ΄ το λαιμό. Άδραξε το σπαθί κι όρμησε στον εχθρό. Πηδούν στη βάρκα, αδράχνουν τα κουπιά και κωπηλατούν με δύναμη. Σκύβω, ~ μια πέτρα και την πετώ με δύναμη. Mου άδραξε το γράμμα μέσ΄ από τα χέρια. 2. (μτφ.) α. αρπάζω: ~ την ευκαιρία. β. αρπάζομαι, πιάνομαι: Aγωνιζόταν ν΄ αδραχτεί απ΄ τη ζωή. 3. (λογοτ.) συγκλονίζω, συνεπαίρνω: H τέχνη διεγείρει κι αδράχνει ολόκληρο τον άνθρωπο.
[μσν. δράχνω και με ανάπτ. προτακτ. α- 3 από συμπροφ. με τα ρηματ. μόρια να, θα και ανασυλλ. [na-δr > naδr > n-aδr] < ελνστ. δράσσω (αρχ. δράσσομαι) μεταπλ. με βάση το συνοπτ. θ. δραξ- κατά το σχ.: δειξ- (έδειξα) - δείχνω]
