3. Κεφαλαιοκρατική κοινωνία και εργατικό κίνημα στο 19ο αι.

Το 19ο αι. κυριαρχεί η αστική τάξη. Παράλληλα, εμφανίζεται για πρώτη φορά συνειδητοποιημένη η εργατική τάξη.

α. Οι συνθήκες διαβίωσης των εργατών Το 19ο αι. κυριαρχούν οι αρχές της ελεύθερης οικονομίας. Οι εργοδότες, αποβλέποντας στο μέγιστο δυνατό κέρδος, κρατούν χαμηλά τα ημερομίσθια. Η ύπαρξη χαμηλών ημερομισθίων οφείλεται επίσης στην υπερπροσφορά εργατικών χεριών και στην εκβιομηχάνιση της παραγωγής. Οι συνθήκες εργασίας είναι άθλιες. Οι εργάτες δουλεύουν 16 ώρες την ημέρα, ακόμη και τις Κυριακές και τις αργίες,, δεν έχουν ασφάλιση και ζουν σε χωριστές συνοικίες μέσα σε τρώγλες. Η αθλιότητα της καθημερινής ζωής αναγκάζει συχνά ανθρώπους της εργατικής τάξης να καταφεύγουν στο αλκοόλ και την πορνεία.

β. Η εμφάνιση των σοσιαλιστικών θεωριών Οι συνεχείς κρίσεις που αντιμετώπιζε η φιλελεύθερη οικονομία (κλείσιμο εργοστασίων , ανεργία) οδήγησαν στην ανάπτυξη των σοσιαλιστικών θεωριών. Επικράτησαν δύο κυρίως τάσεις, ο ουτοπικός σοσιαλισμός που δίνει έμφαση στο συνδικάτο και ο επιστημονικός σοσιαλισμός που δίνει έμφαση στο εργατικό κόμμα. Ο R. Όουεν τάσσεται υπέρ της συνεργασίας κεφαλαιοκρατών και εργατών ή αγροτών με σκοπό τη δημιουργία εργατικών ή αγροτικών παραγωγικών συνεταιρισμών . Ο Σ. Φουριέ υποστηρίζει ότι πρέπει να δημιουργηθούν με τη συμπαράσταση του κράτους συνεταιριστικές κοινότητες (φαλαντήρια), δηλαδή ελεύθερες ενώσεις κεφαλαιούχων, εργατών και υπαλλήλων. Ο Σαιν Σιμόν αντιτίθεται στο ατομικιστικό φιλελεύθερο σύστημα και υποστηρίζει ότι η κοινωνία πρέπει να οργανωθεί με τη συνεργασία εργατών και κεφαλαιούχων. Ο Λουί Μπλαν τάσσεται υπέρ της οργάνωσης της εργασίας μέσα σε κρατικά εργοστάσια , όπου οι εργάτες θα ρυθμίζουν την παραγωγή και θα απολαμβάνουν τα κέρδη της εργασίας τους Ο Πιερ Προυντόν απορρίπτει την ιδιοκτησία, την οποία θεωρεί κλοπή, και προτείνει ένα κοινωνικό σύστημα, το οποίο βασίζεται στη δημιουργία μικρών αποκεντρωμένων παραγωγικών συνεταιρισμών που θα αλληλοβοηθούνται. Οι ομάδες αυτές θα έχουν τη δική τους διοίκηση, το δικό τους οικονομικό προγραμματισμό και θα τις ενώνει ένα είδος ομοσπονδίας. Ο Προυντόν αντιτίθεται σε κάθε μορφή κράτους και θεωρείται ο ιδρυτής του αναρχισμού. Παραπλήσιες απόψεις έχει και ο Μ. Μπακούνιν. Οι περισσότερες σοσιαλιστικές θεωρίες βασίζονται στην άποψη ότι ο άνθρωπος είναι στην ουσία του καλός και ότι η κοινωνία μπορεί να βελτιωθεί με τη συνεργασία όλων. Δεν καθορίζονται όμως τα μέσα, με τα οποία θα επιτευχθεί ο στόχος αυτός.

Ο επιστημονικός σοσιαλισμός: από την ουτοπία στην πάλη των τάξεων Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι η εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας προσδιορίζεται από τα συστήματα παραγωγής που κυριαρχούν στις διάφορες φάσεις της. Εκείνοι οι οποίοι κατέχουν τα μέσα παραγωγής κατέχουν και τον πλούτο, την ισχύ, την εξουσία. Η ανθρώπινη ιστορία χαρακτηρίζεται από ένα αδιάκοπο αγώνα μεταξύ αυτών που κατέχουν και εκείνων που δεν κατέχουν. Πρόκειται για την πάλη των τάξεων. Στην καπιταλιστική κοινωνία ο αγώνας αυτός εκφράζεται με την πάλη ανάμεσα στην αστική τάξη και την εργατική (προλεταριάτο). Η καπιταλιστική κοινωνία δημιουργεί μια πυραμίδα που δεν στηρίζεται στη βάση της αλλά στην κορυφή της, δηλαδή στους λίγους που κατέχουν. Επομένως είναι καταδικασμένη να καταρρεύσει έπειτα από συνεχείς κρίσεις. Η εργατική τάξη με τους αγώνες της πρέπει να επιτείνει την κρίση αυτή, να ανατρέψει την καπιταλιστική κοινωνία και να πάρει στα χέρια της τα μέσα παραγωγής, επιβάλλοντας τη δικτατορία του προλεταριάτου . Θα δημιουργηθεί έτσι ένας νέος τύπος κράτους, το σοσιαλιστικό κράτος που θα βασίζεται στην κολλεκτιβοποίηση. Τον αγώνα αυτό θα τον φέρει σε πέρας η εργατική τάξη. Οργανωμένη, δημιουργώντας δικό της πολιτικό κόμμα, το οποίο θα έχει ως στόχο την επανάσταση και την κατάληψη της εξουσίας. Έτσι θα δημιουργηθεί η νέα κομμουνιστική κοινωνία. Μετά την εδραίωση του σοσιαλισμού η δικτατορία θα καταργηθεί. Η νέα κοινωνία θα είναι αταξική.

Η θέση της Εκκλησίας Η Καθολική Εκκλησία φοβούμενη τις επαναστάσεις τάσσεται κατά των σοσιαλιστικών θεωριών και υποστηρίζει το υπάρχον πολιτικοοικονομικό σύστημα. Οι επίσκοποι προέρχονται από την αριστοκρατία και την μεγαλοαστική τάξη, ενώ ο κατώτερος κλήρος από τα αγροτικά στρώματα. Και οι δύο κατηγορίες αδυνατούν να κατανοήσουν τα προβλήματα των εργατικών πληθυσμών των πόλεων. Η στάση αυτή της Καθολικής Εκκλησίας προκαλεί την αντίδραση ορισμένων Χριστιανών, κληρικών, και λαϊκών, όπως του ιερέα Φελισιτέ ντε Λαμενέ, ο οποίος τάσσεται υπέρ των αιτημάτων των εργατών. Ο πάπας Λέων ΙΓ΄ με εγκύκλιό του καταδικάζει τις σοσιαλιστικές ιδέες και υποστηρίζει ότι το κοινωνικό πρόβλημα μπορεί να το λύσει η χριστιανική ευσπλαγχνία.

γ. Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα Το εργατικό κίνημα αναπτύχθηκε με αργούς ρυθμούς. Οργανωτές του υπήρξαν κυρίως αστοί με αναπτυγμένη κοινωνική και πολιτική συνείδηση. Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα ξεσπούν οι πρώτες εξεγέρσεις σε εργοστάσια. Με τον καιρό το εργατικό κίνημα οργανώνεται, ιδίως στις εκβιομηχανισμένες χώρες, και διεκδικεί βελτίωση των συνθηκών εργασίας, τροποποίηση της εργατικής νομοθεσίας και δικαίωμα ψήφου. Το 1834, υπό την καθοδήγηση του Όουεν, δημιουργείται στην Αγγλία η Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας, με 500.000 μέλη. Κύρια αιτήματά της είναι η οκτάωρη εργασία και η αύξηση των ημερομισθίων. Παράλληλα, αναπτύσσεται και το χαρτιστικό κίνημα , με το οποίο γίνεται λόγος για καθολική-μυστική ψηφοφορία για τους ενήλικους άνδρες και ισότητα των εκλογικών περιφερειών. Το κίνημα αυτό κατεστάλη από την αγγλική κυβέρνηση. Το εργατικό κίνημα παρουσιάζει σημαντική δραστηριότητα στην Αγγλία, όταν δημιουργούνται οι Εργατικές Ενώσεις και οι Εργατικές Εστίες. Το 1884 κατοχυρώνεται νομοθετικά το δικαίωμα της απεργίας και της δημιουργίας συνδικάτων. Το 1864 δημιουργείται στο Λονδίνο η πρώτη Διεθνής Ένωση Εργατών, με σκοπό την καθοδήγηση του αγώνα όλων των εργατών. Στα συνέδριά τους συγκρούονται οι απόψεις του Προυντόν και του Μπακούνιν με τις απόψεις του Μαρξ. Στόχος του Προυντόν και του Μπακούνιν είναι να καταστρέψουν το υπάρχον πολιτικο-οικονομικό οικοδόμημα που στηρίζεται στο καθεστώς της ιδιοκτησίας και να δημιουργήσουν ελεύθερες συνεταιριστικές ενώσεις εργατών και αγροτών. Είναι η θεωρία του λεγόμενου αναρχοσυνδικαλισμού. Ο Μαρξ τάσσεται υπέρ του πολιτικού αγώνα της εργατικής τάξης. Σύμφωνα με το Μαρξ, μόνο με την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί ο σοσιαλισμός. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα κυριαρχούν στο εργατικό κίνημα οι ιδέες των αναρχικών. Αργότερα, επικρατούν οι ιδέες του Μαρξ. Ο αγώνας του εργατικού κινήματος εντείνεται σε πολλές χώρες (ΗΠΑ, Βέλγιο, Σουηδία κ.α.) και επιφέρει σημαντικά αποτελέσματα, όπως είναι η μείωση των ωρών εργασίας σε δέκα και η ίδρυση ασφαλιστικών ταμείων.

δ. Η πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου δημιουργούνται τα πρώτα εργατικά κόμματα (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο κ.α.). Τα κόμματα αυτά παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους. Όλα όμως επιδιώκουν να καταλάβουν την εξουσία μέσω των εκλογών. Η πολιτική των κομμάτων αυτών, που διακρίνεται από την τάση συνεργασίας με αστικές δυνάμεις, χαρακτηρίζεται από την τάση συνεργασίας με αστικές δυνάμεις, χαρακτηρίζεται ως μη επαναστατική από μία μερίδα γάλλων συνδικαλιστών και γερμανών σοσιαλιστών και το ρώσο Λένιν.