ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄ Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΣΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ

2. H βιομηχανική κοινωνία

α. Η κοινωνική διαστρωμάτωση Η αριστοκρατία χάνει μέρος της δύναμής της και αδυνατεί να παρακολουθήσει την ανοδική πορεία της αστικής τάξης. Πολλοί αριστοκράτες, για να αποκτήσουν οικονομική ισχύ και κύρος στη νέα κοινωνία, ασχολούνται με το εμπόριο και τις επιχειρήσεις. Κυρίαρχη τάξη είναι τώρα οι αστοί και κυρίως οι μεγαλοαστοί (βιομήχανοι, τραπεζίτες, μεγαλέμποροι), οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να επηρεάζουν τις κυβερνήσεις. Από το δεύτερο μισό του 19ου αι. οι μεγάλες βιομηχανίες και επιχειρήσεις τοποθετούν στις ανώτερες θέσεις τους ειδικευμένο προσωπικό πανεπιστημιακής μόρφωσης. Έτσι, συγκροτείται μια νέα κατηγορία εργαζομένων, τα επιχειρησιακά στελέχη. Η οικονομική ανάπτυξη επηρεάζει σημαντικά την αγροτική τάξη, πλήττοντας κυρίως τους μεσαίους και μικρούς καλλιεργητές. Παράλληλα, τα αγροτικά προϊόντα των νέων χωρών και των αποικιών συναγωνίζονται τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά. Οι ανάγκες της βιομηχανίας σε εργατικό δυναμικό ωθούν πολλούς αγρότες να εγκατασταθούν στις πόλεις. Αυτή η αγροτική έξοδος, η εκμηχάνιση της παραγωγής και η εισαγωγή νέων μεθόδων καλλιέργειας είχαν ως αποτέλεσμα την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της υπαίθρου και, ουσιαστικά, τη διατήρηση της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας ταυτόχρονα με τη μεγάλη. Στην Α. Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική δεν συντελούνται αλλαγές στη ζωή των αγροτών. Τις πιο θλιβερές συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης θα υποστεί η εργατική τάξη.

β. Η οικονομική ζωή: Η φιλελεύθερη ανταγωνιστική οικονομία Οι αρχές του οικονομικού φιλελευθερισμού διατυπώθηκαν στην Αγγλία, με πρώτο θεωρητικό τον Άνταμ Σμιθ, ο οποίος υποστήριζε ότι η οικονομία είναι ο φυσικός νόμος της οικονομίας. Οι βασικές αρχές της νέας οικονομικής ζωής είναι α) Ο οικονομικός ατομικισμός, β) η ελευθερία συμβάσεων και ο καταμερισμός εργασίας, γ) η απουσία κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομική ζωή. Οικονομικές θεωρίες διατυπώθηκαν και από άλλους φιλελεύθερους οικονομολόγους. Ο άγγλος τραπεζίτης Ντ. Ρικάρντο υποστηρίζει ότι α)ο εργάτης πρέπει να αμείβεται τόσο, όσο του αρκεί για να επιβιώνει και β)το κέρδος από το παραγόμενο προϊόν ανήκει ολόκληρο στον κάτοχο κεφαλαίων. Ο Στ. Μιλ επικρίνει τις κοινωνικές ανισότητες που δημιουργεί ο οικονομικός φιλελευθερισμός και προτείνει τη λήψη ανακουφιστικών μέτρων (μείωση ωραρίου εργασίας κ. ά.). Το νέο οικονομικό σύστημα και η ελεύθερη ανταλλαγή επικρατούν. Το εμπόριο αναπτύσσεται. Η βιομηχανική Ευρώπη εισάγει μεγάλες ποσότητες πρώτων υλών και τροφίμων από τις αποικίες και τον υπόλοιπο κόσμο και εξάγει τα βιομηχανικά της προϊόντα. Η διαδικασία της καπιταλιστικής βιομηχανικής ανάπτυξης αντιμετωπίζει συχνά περιοδικές κυκλικές κρίσεις, είτε μικρής είτε μεγάλης διάρκειας. Η αιτία των κρίσεων αυτών είναι η αδυναμία κατανάλωσης των παραγομένων προϊόντων. Οι κρίσεις αυτές δεν παρουσιάζονται την την ίδια χρονική περίοδο και ομοιόμορφα σ’ όλα τα ανεπτυγμένα κράτη. Μετά την κρίση του 1873-1895 γεννιέται δυσπιστία απέναντι στις αρχές του οικονομικού φιλελευθερισμού και αρκετοί τάσσονται υπέρ της κρατικής παρέμβασης για την προστασία της εθνικής παραγωγής. Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης είναι ο εκτοπισμός της μικρής βιομηχανίας.

γ. Η αστική κοινωνία Οι μεγαλοαστοί, έχοντας την τάση να ξεχωρίζουν και στην κοινωνική ζωή, συνάπτουν σχέσεις με τους παλαιούς αριστοκράτες, αναζητώντας τίτλους ευγενείας. Οι μεσαίοι και οι μικροαστοί επιδιώκουν να ξεχωρίσουν από τον υπόλοιπο λαό, προσπαθώντας να μιμηθούν τον τρόπο ζωής των ανωτέρων τάξεων. Το τέλος του 19ου αι. είναι γνωστό ως belle epoque. Οι άνθρωποι καταναλώνουν περισσότερα αγαθά, ταξιδεύουν, ασχολούνται με αθλήματα. Οι πόλεις ζουν μια έντονη ζωή, όπου κυριαρχούν τα καφεζαχαροπλαστεία, τα εστιατόρια, οι χώροι συνάντησης και διασκέδασης. Το Παρίσι γίνεται η πόλης της διασκέδασης, η Βιέννη της μουσικής και το Λονδίνο της κομψότητας.

δ. Πληθυσμιακή αύξηση – μετανάστευση - αστικοποίηση Η πρόοδος της ιατρικής, η βελτίωση των συνθηκών υγιεινής, η μαζική εισαγωγή τροφίμων από τις νέες χώρες και οι νέες μέθοδοι συντήρησης των τροφίμων συνέβαλαν στην αύξηση του πληθυσμού της γης. Η πληθυσμιακή αύξηση προκαλεί ανησυχίες. Ο άγγλος θεολόγος και οικονομολόγος Θ. Μάλθιους εκφράζει το φόβο ότι η διαρκής αύξηση του πληθυσμού θα προκαλέσει έλλειψη τροφίμων. Η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού σημειώνεται στην ύπαιθρο. Η ανεργία αναγκάζει ένα μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού να μετακινηθεί προς τις βιομηχανικές πόλεις ή να μεταναστεύσει στις χώρες του Νέου Κόσμου. Η συγκέντρωση εργατών στις βιομηχανικές πόλεις επιφέρει τη λεγόμενη αστικοποίηση, η οποία προκαλεί νέα προβλήματα σχετικά με την ύδρευση, την υγιεινή, την κατοικία, την κυκλοφορία.

ε. Παιδεία - υγεία Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η εκπαίδευση είναι ιδιωτική ή υπό την κηδεμονία της εκκλησίας. Τα παιδιά των αριστοκρατών και των μεγαλοαστών παρακολουθούν μαθήματα στα σπίτια τους. Το κράτος αδιαφορεί για τη δημοτική εκπαίδευση, καθώς πολλά μικρά παιδιά εργάζονται. Όταν όμως θεωρήθηκε χρήσιμο να έχουν οι εργάτες κάποτε μόρφωση , τότε οι κυβερνήσεις έδειξαν ενδιαφέρον για τη δημοτική εκπαίδευση. Οι ανάγκες της βιομηχανίας οδήγησαν στη δημιουργία τεχνικής εκπαίδευσης. Παράλληλα, άρχισαν να ιδρύονται πολλά νέα πανεπιστήμια. Ως το 1850 η ιατρική περίθαλψη είναι στοιχειώδης. Τα νοσοκομεία είναι παλαιά, οι συνθήκες διαβίωσης άσχημες και παρατηρείται μεγάλη έλλειψη ειδικευμένου προσωπικού. Μετά το 1850 αρχίζει να θεμελιώνεται η σύγχρονη νοσοκομειακή περίθαλψη, με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά το ποσοστό των θανάτων των νοσηλευομένων.

στ. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας Στα μέσα του 19ου αιώνα η πρόοδος της τυπογραφίας και η ανάπτυξη της σχολικής εκπαίδευσης καθιστούν τα έντυπα μέσα προσιτά σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Στα τέλη του 19ου αιώνα ανακαλύπτονται η φωτογραφία, ο φωνογράφος, το τηλέφωνο, ο τηλέγραφος, το ραδιόφωνο, το μαγνητόφωνο, ο κινηματογράφος. Στις αρχές του 20ου αιώνα ανακαλύπτεται και η τηλεόραση. Οι δυνατότητες επικοινωνίας είναι πλέον μεγάλες. Τα μέσα επικοινωνίας (φωτογραφία, ραδιόφωνο, κινηματογράφος) χρησιμοποιούνται για τη διαφήμιση, με σκοπό την αύξηση των πωλήσεων.

ζ. Το γυναικείο κίνημα Ως τα μέσα του 19ου αιώνα οι γυναίκες των αριστοκρατικών οικογενειών παραμένουν στο σπίτι και ασχολούνται κυρίως με την ανατροφή των παιδιών. Οι γυναίκες της εργατικής τάξης εργάζονταν και τον υπόλοιπο χρόνο τους ασχολούνταν με το σπίτι και την ανατροφή των παιδιών, ενώ οι γυναίκες της υπαίθρου δούλευαν και στα χωράφια ή και ως οικιακοί βοηθοί. Το αίτημα της χειραφέτησης της γυναίκας εμφανίζεται κατά το β΄ μισό του 19ου αιώνα και κυρίως μετά την είσοδό της στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οι γυναίκες αρχίζουν να γίνονται πλέον αποδεκτές σε διάφορα επαγγέλματα και επιτυγχάνουν την είσοδό τους και στα πανεπιστήμια. Οι γυναίκες διεκδικούν νομικά και πολιτικά δικαιώματα. Το οργανωμένο γυναικείο κίνημα θεμελιώνεται στην Αγγλία και αναπτύσσεται σε όλες τις βιομηχανικά αναπτυγμένες και αστικοποιημένες χώρες.

Επίλογος Με τη βιομηχανική επανάσταση ο άξονας της οικονομίας στρέφεται προς τη δευτερογενή παραγωγή (βιομηχανία) και την τριτογενή (επιχειρησιακά στελέχη κ.α.). Η οικονομία έχει πλέον ως σύμβολό της το χρήμα, το οποίο συγκεντρώνεται σε λίγα χέρια. Η βιομηχανική κοινωνία αποτελείται απρόσωπες ανθρώπινες μάζες συγκεντρωμένες στις πόλεις ή στα εργοστάσια. Η μεγάλη ανάπτυξη της βιομηχανίας δημιουργεί αυξημένες ανάγκες για πρώτες ύλες και νέες αγορές. Τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη , πιεζόμενα από το μεγάλο βιομηχανικό κεφάλαιο, εφαρμόζουν επεκτατική πολιτική και καταλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος του κόσμου. Έτσι συγκροτούνται νέες αποικιακές αυτοκρατορίες και όλος ο κόσμος μετατρέπεται σε πεδίο αντιπαράθεσης των ευρωπαϊκών δυνάμεων.