Β’ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ (1789-1909) (ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄.

1. Η Φιλοσοφία Η φιλοσοφική σκέψη στρέφεται από τη νοησιαρχία (Ντεκάρ) προς τον εμπειρισμό. Επιχειρεί να δώσει απάντηση στο πρόβλημα της γνώσης (γνωσιολογία) επηρεασμένη από το J. Lock και την αισθησιαρχία. Ο άγγλος D. Hume υποστηρίζει ότι οι ιδέες (σύνολα παραστάσεων-εμπειριών) έχουν ως μόνη πηγή την αίσθηση. Ο Βολταίρος εκλαϊκεύει την αισθησιαρχία και ανοίγει το δρόμο προς τον υλισμό. Ο γερμανός Holbach, συνεπής υλιστής, απορρίπτει κάθε μεταφυσική ερμηνεία του κόσμου. Πρώτος ο γερμανός I. Kant αντιτίθεται στην καθαρά ορθολογιστική ερμηνεία του κόσμου. Θεωρεί ότι η αίσθηση και η εμπειρία νοούνται σε σχέση με τη συνείδησή μας. Οι βασικές αρχές της εποπτείας και της νόησής μας σε συνδυασμό με την εμπειρία οδηγούν στην κατανόηση και ερμηνεία των αισθητών αντικειμένων/ φαινομένων.

2. Η Ιστορία ως επιστήμη και στοχασμός Ο ορθολογισμός επηρεάζει την ιστορική επιστήμη. Τονίζεται η αξία του ιστορικού τεκμηρίου (ντοκουμέντου) και της κριτικής μεθόδου, ενώ απορρίπτεται ο ρόλος της Θείας Πρόνοιας μέσα στην ιστορική πορεία και αντικαθίσταται από το ρόλο του ανθρώπου. Ο ιταλός Vico αναζητεί τους νόμους που διέπουν την πορεία της ιστορίας του ανθρώπινου γένους κατ’ αναλογίαν προς τους νόμους της φύσης. Θεωρεί φορείς της Ιστορίας τις κοινωνικές ομάδες, τους λαούς και όχι τα άτομα. Ο Μοντεσκιέ, ως ιστορικός που επιδιώκει κυρίως να κατανοήσει και όχι μόνο να γνωρίσει, αναδεικνύει την άμεση σχέση ανάμεσα στα γεγονότα και τις αιτίες που τα προκαλούν. Η δράση των ανθρώπων προκαλεί και ερμηνεύει την αλυσίδα των ιστορικών γεγονότων, δίνει το στίγμα της εποχής, το πνεύμα των λαών. Ο Κοντορσέ πιστεύει στη συνέχεια της προόδου του ανθρώπου και θεωρεί ότι η ανθρώπινη φύση θα βελτιωθεί πορευόμενη προς μια φυσική, πνευματική και ηθική τελειότητα Ο διαφωτισμός προσπερνά το παρελθόν ως ξεπερασμένο. Ο E. Gibbon στο έργο του «Η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» κρίνει όχι μόνο πρόσωπα και γεγονότα αλλά τη γενική πορεία και κατεύθυνση της ιστορίας και θεμελιώνει το έργο του στις πηγές.

4. Οι κοινωνικές ιδέες Οι ορθολογιστές φιλόσοφοι ασκούν κριτική κατά της κοινωνίας και προωθούν αλλαγές. Το ενδιαφέρον για τις ασθενείς κοινωνικές τάξεις και τα προβλήματά τους, η αναγκαιότητα μιας νέας παιδαγωγικής που θα διαμορφώνει πολίτες ελεύθερων και δημοκρατικών κοινωνιών ωθούν τον ιταλό C. Beccaria να αγωνιστεί για τον εξανθρωπισμό της ποινικής δικαιοσύνης. Αντιτίθεται στα βασανιστήρια και στην ποινή του θανάτου, υπερασπίζεται την αξιοπρέπεια και την προσωπικότητα του ανθρώπου («Περί εγκλημάτων και ποινών») ενώ ζητά αντιστοιχία αδικήματος και ποινής. Ο Ζ.-Ζ. Ρουσσό αποδίδει την πηγή των κοινωνικών προβλημάτων στην ανισότητα που υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους (ιδιοκτησία, διαφθορά, προνόμια πλουσίων, καταπίεση αδυνάτων) με συνέπεια την καταστροφή της φυσικής ελευθερίας. Αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης, η επιστροφή στη φύση με την κατάλληλη αγωγή. Στο έργο του «Αιμίλιος ή Περί παίδων αγωγής» (1762) εκθέτει τις απόψεις αυτές και, ως πρώτος εκφραστής του ρομαντισμού, υπερασπίζεται την αγάπη προς τη φύση και την απλή, ανθρώπινη ζωή. Στις αρχές του βασίζονται οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του γερμανοελβετού Pestalozzi (διαπαιδαγώγηση σύμφωνα με τη φύση και τις ατομικές κλίσεις του ατόμου και όχι σύμφωνα με τις κοινωνικές σκοπιμότητες).

6. Τα μέσα διάδοσης των νέων ιδεών Η ταχύτατη διάδοση των νέων ιδεών διευκολύνθηκε από την κυκλοφορία των εφημερίδων και τις διάφορες εκδόσεις. Η έκδοση της «Εγκυκλοπαίδειας» βοήθησε σημαντικά στην εκλαΐκευση των ιδεών του διαφωτισμού. Το έργο αυτό, σύνοψη των ανθρωπίνων γνώσεων, ήταν το όργανο για την έκφραση και διάδοση των φιλοσοφικών ιδεών, για τη διεκδίκηση της ελευθερίας της σκέψης, της έκφρασης, της εργασίας, του εμπορίου, για την ισότητα των ανθρώπων και την ανεξιθρησκία. Στρεφόταν ενάντια στον αναχρονιστικό καθεστώς της απόλυτης μοναρχίας με τρόπο ευφυή και προσεκτικό. Υπεύθυνος ο γάλλος φιλόσοφος Ντιντερό και κύριοι συνεργάτες του ο μαθηματικός και φιλόσοφος Ντ’ Αλαμπέρ καθώς και οι Βολταίρος, Μοντεσκιέ, Ρουσσό, Ελβέτιος, Μπυφόν, Κεναί, Τυργκό.

Προς ένα καινούργιο κόσμο Οι νέες ιδέες ευαισθητοποίησαν και προκάλεσαν προβληματισμό κυρίως στους προοδευτικούς αριστοκράτες, αστούς και μέλη της εκκλησίας, ενώ δεν άγγιξαν αρχικά τη μεγάλη μάζα του λαού. Δειλές μεταρρυθμίσεις προωθήθηκαν από αρκετούς μονάρχες. Παράλληλα, η δημογραφική αύξηση και οι νέες οικονομικές συνθήκες (βιομηχανική επανάσταση και αστυφιλία) συνέβαλαν στη διαμόρφωση της αστικής τάξης . Η τάξη αυτή επιδιώκει οικονομικές μεταρρυθμίσεις και διεκδικεί συμμετοχή στην εξουσία. Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα (αγρότες, εργάτες) συμμαχούν με την αστική τάξη ενάντια στο κυρίαρχο κοινωνικό σύστημα και την κυρίαρχη τάξη των ευγενών. Η εξουσία αδυνατεί να αντιδράσει και αδρανεί, με αποτέλεσμα την επίσπευση της πορείας των γεγονότων.