Ασφυξία στις θάλασσες και τη στεριά

Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ

Ο εκφυλισμός του ιστού που συνιστά το περιβάλλον δεν απαντάται όμως μόνο στην ατμόσφαιρα· οι θάλασσες, τα ποτάμια, τα δάση ή το έδαφος φέρουν ορατά αυτή τη φορά τα ίχνη της ανθρώπινης ανευθυνότητας.

Οι θάλασσες του πλανήτη -αυτές οι απέραντες, γαλάζιες εκτάσεις που ύμνησε η ποίηση και η τέχνη- έχουν γίνει ο ταπεινός υποδοχέας κάθε είδους λυμάτων. Ένας αριθμός πλοίων που υπερβαίνει τις 100.000 το χρόνο πλέει μόνο στη Βόρεια Θάλασσα, ρίχνοντας στο νερό χιλιάδες τόνους απορριμμάτων και φέρνοντας την περιοχή σε προχωρημένη κατάσταση μολύνσεως. Η ποιότητα του πετρελαίου που καίνε οι κινητήρες των πλοίων, είναι συχνά χειρίστη· έτσι, από τις τσιμινιέρες τους εκλύονται μεγάλες ποσότητες διοξίνης, ουσίας δηλητηριώδους που συνιστά άμεσο κίνδυνο για τους ζωντανούς οργανισμούς. Διαρροές, άλλωστε, από τις θαλάσσιες γεωτρήσεις ή τις βιομηχανίες, επιβαρύνουν τις θάλασσες με διαρκώς μεγαλύτερες ποσότητες πετρελαίου· ενώ τα κατάλοιπα του μαζούτ που αφήνουν παράνομα -φαινόμενο γνωστό στις Ελληνικές θάλασσες- τα πλοία, προκαλεί εκτεταμένες ρυπάνσεις και των παρακτίων περιοχών. Δεν περιορίζεται δε στα θέματα αισθητικής ή στη δυσφορία των κολυμβητών το πρόβλημα. Τα πετρελαιοειδή προϊόντα διασπείρονται και σχηματίζουν λεπτές στρώσεις σε τεράστιες θαλάσσιες εκτάσεις, εμποδίζοντας τους μικροοργανισμούς του πλανγκτού να μετασχηματίσουν το διοξείδιο του άνθρακος της ατμόσφαιρας σε οξυγόνο. Διαδικασία αξιοθαύμαστη, ανάλογη με αυτή των πράσινων φυτών, που όχι μόνο παράγει πολύτιμο οξυγόνο, αλλά σχηματίζει δευτερογενώς οργανικές ύλες, θεμελιώδεις για πολλές αλυσίδες ειδών διατροφής.

Δεν είναι όμως μόνο το πετρέλαιο, που δηλητηριάζει τη ζωή των θαλασσών. Απορρυπαντικά και διαλυτικά διοχετεύονται σ' αυτές ως κατάλοιπα του βιολογικού καθαρισμού ή κατευθείαν από αποχετεύσεις. Μεγάλες επίσης ποσότητες αζώτου, προερχόμενες από τα λιπάσματα ή τις καύσεις των αυτοκινήτων, αλλά ακόμη και δηλητηριώδη εντομοκτόνα ή ζιζανιοκτόνα, βαριά μέταλλα ή τοξικές ουσίες, κατάλοιπα μιας παρεξηγημένης προόδου και τεχνολογικής "αναπτύξεως", καταλήγουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο -μέσω του αέρα, των ποταμών ή του εδάφους- στη θάλασσα. Ενώ ραδιενεργά κατάλοιπα υποθαλάσσιων πυρηνικών εκρήξεων, που ήταν πριν λίγες δεκαετίες ουσιαστικά ανεξέλεγκτες, έχουν σε ανεξακρίβωτη έκταση μολύνει θαλάσσιες περιοχές. Έτσι, τα ψάρια, ο φυτικός κόσμος ή οι θαλάσσιοι μικροοργανισμοί απειλούνται με εξόντωση ή αργή εξαφάνιση, και συχνές είναι μέχρι τώρα οι περιπτώσεις παρομοίων μαζικών οικολογικών καταστροφών. Όπως όμως και στην ατμόσφαιρα, πολλά είναι τα σκοτεινά ακόμη σημεία στην κατανόηση του θαλάσσιου οικοσυστήματος· δεν αποκλείεται, συνεπώς, και μικρές ακόμη διαταράξεις της ισορροπίας να έχουν σοβαρές συνέπειες στο μέλλον.

Χαρακτηριστική είναι η κατάσταση στη Μεσόγειο Θάλασσα, αυτό το πανάρχαιο σταυροδρόμι καραβιών, πολιτισμών και ανθρώπων. Παρότι οι σχετικές μελέτες είναι ακόμη προκαταρκτικές, υπολογίζεται ότι περίπου το 70% των αστικών λυμάτων από 120 παράκτιες πόλεις διοχετεύονται στη θάλασσα χωρίς καθόλου βιολογικό ή άλλο καθαρισμό· ανάμεσα στα απόβλητα βιομηχανιών ή ανθρωπογενών πηγών που καταλήγουν άμεσα ή από τα ποτάμια στη Μεσόγειο, περιλαμβάνονται ετησίως 120.000 τόνοι ορυκτελαίων, 600.000 τόνοι απορρυπαντικών, 100 τόνοι υδραργύρου και 800.000 τόνοι αζώτου. Στις ευγενείς αυτές προσμίξεις πρέπει να προστεθούν χιλιάδες τόνοι χημικών ρύπων, κυρίως παρασιτοκτόνων, που με τον άνεμο και την βροχή μεταφέρονται στο θαλάσσιο οικοσύστημα. Η Μεσόγειος Θάλασσα αποτελεί άλλωστε ένα σημαντικό πέρασμα φορτηγών πλοίων· υπολογίζεται, ότι οι ποσότητες πετρελαιοειδών που προέρχονται από τα πλοία αυτά, αντιστοιχούν στο 30% της σχετικής ρύπανσης παγκοσμίως. Ανυπολόγιστη, επίσης, είναι η καταστροφή από εκρηκτικές ύλες ή αλιευτικά που οργώνουν τον θαλάσσιο βυθό.

Παρόλο λοιπόν που από το 1975 έχει εγκριθεί από 16 Μεσογειακές χώρες ένα εξειδικευμένο "Σχέδιο δράσης για την προστασία της Μεσογείου", δεν είναι λίγοι όσοι πιστεύουν ότι τα περιθώρια σωτηρίας είναι ελάχιστα και ότι η Μεσόγειος θα έχει τη μοίρα, τη μοίρα την οδυνηρή για το λαμπρό παρελθόν, της Νεκρής Θάλασσας. Τούτο θα έχει διαστάσεις που ξεπερνούν τα όρια ενός θαλάσσιου οικοσυστήματος, θαυμαστού όσο και ζωογόνου, με τις ελιές και τους αμπελώνες να κατηφορίζουν στην γη που το περικλείει. "Τι είναι η Μεσόγειος;" ρωτά ο έξοχος F. Braudel. "Είναι χίλια πράγματα μαζί. Δεν είναι ένα μόνο τοπίο, αλλά αμέτρητα τοπία. Δεν είναι μια θάλασσα, αλλά διαδοχή θαλασσών. Δεν είναι ένας πολιτισμός, αλλά πολιτισμοί που συσσωρεύονται ο ένας πάνω στον άλλο". Για όσους έχουν ευαισθησία ή συνείδηση της ιστορίας, ο οικολογικός εκφυλισμός της Μεσογείου υποδηλώνει το αδιέξοδο ενός πολιτισμού και των αξιών του.

Ως προς τη ρύπανση, πάντως, των θαλασσών και της πανταχού παρούσας εκμεταλλεύσεως των φτωχών κρατών από τα ανεπτυγμένα, την κατάσταση συνοψίζει με ανατριχιαστική πυκνότητα η ιστορία του φορτηγού πλοίου Peliceno: Για περισσότερο από δύο χρόνια το πλοίο αυτό σαν ένας σύγχρονος "Ιπτάμενος Ολλανδός"- είχε αναγκαστεί να περιπλέει τον κόσμο αναζητώντας ένα λιμάνι για τα ξεφορτώσει το επικίνδυνο φορτίο του· πάνω από δέκα, δηλαδή, χιλιάδες τόνους τοξικής στάχτης, κατάλοιπο βιομηχανικής αποτέφρωσης λυμάτων, που είχε φορτώσει στη Φιλαδέλφεια. Επόμενο, ότι παντού συναντούσε άρνηση. Στο τέλος, ένα μέρος του φορτίου του το άδειασε στα ανοιχτά της Αϊτής. Τα ίχνη του πλοίου χάθηκαν και πάλι, αλλά ένα μήνα αργότερα ο καπετάνιος του ανήγγειλε ότι το υπόλοιπο φορτίο είχε αδειασθεί στη στεριά ή θάλασσα μιας χώρας που, όπως ήταν φυσικό, αρνήθηκε να κατονομάσει.

Η ιστορία του Pelicano υπογραμμίζει όμως και μια άλλη διάσταση του οικολογικού προβλήματος· αυτήν της διαρκώς ογκούμενης αδυναμίας να αποθηκευθούν χωρίς κινδύνους οι τρομακτικές ποσότητες σκουπιδιών και τοξικών αποβλήτων που παράγονται από τις ανεπτυγμένες κυρίως χώρες. Οι αριθμοί είναι και πάλι εντυπωσιακοί. Στις Ηνωμένες Πολιτείες απορρίπτονται, μεταξύ άλλων, 220 εκατομμύρια λάστιχα αυτοκινήτων τον χρόνο και 2 δισεκατομμύρια ξυριστικές λεπίδες. Οι ποσότητες του αλουμινίου που απορρίπτεται θ' αρκούσαν να δημιουργήσουν εκ νέου τον εμπορικό αεροπορικό στόλο της χώρας σε λίγους μήνες. Στο Hong Kong, κοντά 6 εκατομμύρια άνθρωποι και 50.000 εργοστάσια "παράγουν" καθημερινά 1.000 τόνους απορρίμματα από πλαστικό· τριπλάσια, περίπου, ποσότητα απ' όση το Λονδίνο. Σε πολλές χώρες, οι σκουπιδότοποι δεν φτάνουν πια και, όπου η νομοθεσία είναι ελαστική, οι άνθρωποι διοχετεύουν τα απόβλητα κατά την, επίσης ελαστική, συνείδηση τους. Σε ακτές, ποτάμια, χαράδρες ή λίμνες. Τούτα όλα, δεν είναι μόνο δείγματα μιας καταναλωτικής παραφροσύνης ή προσβολή στην αισθητική. Διότι τα απορρίμματα ή τα βιομηχανικά απόβλητα, ακόμη και σε συγκεκριμένους σκουπιδότοπους έξω από πόλεις, ενδέχεται με τον καιρό να γίνουν θανατηφόρα, εάν τα μέταλλα, οι οργανικές ουσίες ή τα διαβρωτικά οξέα που περιέχουν εισέλθουν στην κυκλοφορία των υπογείων υδάτων· ακόμη και η καύση των απορριμμάτων έχει ως παράγωγο επικίνδυνα αέρια. Στην Δ. Γερμανία κάπου 50.000 "χωματερές" έχουν χαρακτηρισθεί επικίνδυνες, αφού διαπιστώθηκε η απειλή μολύνσεως του πόσιμου ή ποτιστικού νερού ευρύτατων περιοχών. Η ανακύκλωση των σκουπιδιών, που έχει δοκιμασθεί με σχετική επιτυχία στην Ιαπωνία ή σε χώρες της Δύσεως, δεν φαίνεται από μόνη της ικανή να λύσει το πρόβλημα σε παγκόσμια βάση. Όχι μόνον λόγω της πολυπλοκότητας και του κόστους της σχετικής τεχνολογίας, αλλά επειδή πολλά ακόμη χρειάζεται να διευκρινισθούν σχετικά με τις τοξικές ιδιότητες των αποβλήτων. Η ρίζα του κακού -η ανευθυνότητα και καταναλωτική μανία των συγχρόνων κοινωνιών- δεν φαίνεται να έχει εύκολο δρόμο αντιμετώπισης.

Δεν είχε ίσως άδικο ο A. de Saint-Exupery, που στον "Μικρό Πρίγκιπα" επέμενε ότι "Η Γη δεν είναι κανένας πλανήτης του σωρού! Λογαριάζουν πως έχει εκατόν έντεκα βασιλιάδες (φυσικά μαζί με τους βασιλιάδες των νέγρων), εφτά χιλιάδες γεωγράφους, εννιακόσιες χιλιάδες επιχειρηματίες, εφτάμισι εκατομμύρια μπεκρήδες, τριακόσια έντεκα εκατομμύρια ματαιόδοξους, πάνω κάτω δηλαδή, δύο δισεκατομμύρια μεγάλους".

Ο Γ. Γραμματικάκης είναι καθηγητής της φυσικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.