Ο Διοκλητιανός και η Τετραρχία

Στην κρίσιμη αυτή για την Αυτοκρατορία ιστορική στιγμή μια σειρά στρατιωτικών ιλλυρικής* καταγωγής που αναγορεύθηκαν αυτοκράτορες από τα στρατεύματα τους με κορυφαίο τον Διοκλητιανό (284-305) πετυχαίνουν, με σειρά μεταρρυθμίσεων, την ανόρθωση του κράτους. Ο Διοκλητιανός συνειδητοποίησε ότι η Αυτοκρατορία, επικίνδυνα εκτεθειμένη στις επιθέσεις των «βαρβάρων», δεν είναι δυνατόν να κυβερνάται από έναν μόνο άνδρα. Για να αποφύγει την οριστική κατάρρευση της Αυτοκρατορίας ο Διοκλητιανός αποφασίζει να μοιραστεί την εξουσία μ' έναν πιστό σ' αυτόν στρατιωτικό, τον Μαξιμίνο, ο οποίος έλαβε τον τίτλο του αυγούστου. Το 293 ο Διοκλητιανός κάνει ένα ακόμη βήμα προς τον καταμερισμό της εξουσίας. Καθένας από τους δύο αυγούστους προσλαμβάνει έναν βοηθό, ο οποίος θα ασκεί πλήρη εξουσία στην περιοχή του και θα φέρει τον τίτλο του καίσαρα. Έτσι η Αυτοκρατορία διοικείται πια από μια Τετραρχία, της οποίας ο Διοκλητιανός είναι καθοδηγητής. Η Ρώμη, θεωρητικά, παραμένει η πρωτεύουσα του κράτους, όμως οι τετράρχες έχουν την έδρα τους σε άλλες πόλεις.

ΕΝΑΣ ΝΕΟΤΕΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕΙ ΤΟ ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΟ. Ο Διοκλητιανός έδειχνε πάντοτε το θάρρος που απαιτούσαν τόσο η εξουσία, όσο και οι περιστάσεις· αλλά δεν διακρίνουμε σ' αυτόν αυτή την ορμή για τα μεγάλα, αυτή τη γενναιότητα ενός ήρωα ο οποίος, φλεγόμενος από την επιθυμία να αφήσει ένα όνομα, αψηφά τους κινδύνους, περιφρονεί τα τεχνάσματα και εξαναγκάζει τους όμοιούς του να παραδεχτούν την υπεροχή του. Οι αρετές του Διοκλητιανού ήταν περισσότερο χρήσιμες παρά απαστράπτουσες. Τον διέκρινε μια δυνατή σκέψη, διαμορφωμένη από την πείρα και από μια βαθιά μελέτη των ανθρώπινων πραγμάτων. Μια δεξιότητα στις επιλογές και μια επιμέλεια στις υποχρεώσεις, ένας συνδυασμός οικονομίας και γενναιοδωρίας, αυστηρότητας και αγαθότητας, κρυψίνοιας και αυθορμητισμού ήταν τα κύρια στοιχεία του χαρακτήρα του Διοκλητιανού. Ε. Gibbon, The history of the Decline and Fall of the Roman Empire, σ. 261 (Μετ. Β.Σ.)

ΑΡΤΟΣ ΚΑΙ ΘΕΑΜΑΤΑ: ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΑΠΟΛΑΥΣΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΟΧΛΟΥ Από τότε που δεν υπάρχουν πια ψήφοι για πούλημα, αυτός που άλλοτε μοίραζε την εξουσία, τα αξιώματα, τις λεγεώνες, αυτός ο απογοητευμένος λαός δεν εύχεται πια, μ' ένα ανήσυχο πάθος, παρά να έχει δύο μόνο πράγματα: άρτον και θεάματα. Ιουβενάλης, Σάτιρες, Χ, 77-81 (Μετ. Β.Σ.)

Ο Διοκλητιανός μετέφερε την έδρα του στη Νικομήδεια της Βιθυνίας, σε περιοχή όπου κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο και ο ελληνικός τρόπος ζωής. Ουσιαστικά δέχεται ότι το ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, πολυανθρωπότερο από το δυτικό, ήταν και οικονομικά ευρωστότερο. Όμως το ανατολικό τμήμα ανήκει στη σφαίρα επιρροής του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας. Έτσι, σιγά-σιγά, το δυναμικό ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μεταβάλλεται σε ελληνικό.

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Ποιες είναι οι κύριες αιτίες της κρίσης του ρωμαϊκού κράτους κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ.; 2. Τι οδήγησε τον Διοκλητιανό στη συγκρότηση της Τετραρχίας; 3. Τι δείχνει η εγκατάσταση του Διοκλητιανού στη Νικομήδεια;