3. Επιστήμη και Τεχνολογία

Όροι-κλειδιά της ενότητας Πατριαρχική Ακαδημία, Πανδιδακτήριο, Πανεπιστήμιο, Διδασκαλείο Νόμων, φυσικές επιστήμες, γεωγραφία, τεχνολογία

Μόνη σωτηρία η αναδρομική ισχύς των νόμων Μέχρι τώρα, αν ένας δυνατός αποκτούσε σε κάποια κοινότητα γη, την οποία κατείχαν οι κληρονόμοι του διαδοχικά, ο φτωχός ιδιοκτήτης της δεν είχε το δικαίωμα να τη διεκδικήσει από αυτούς, οι οποίοι του την αφαίρεσαν παράνομα και αυθαίρετα. Με το νόμο, όμως, αυτό είναι φανερό ότι όσος χρόνος και να περάσει, ο φτωχός αυτός έχει το δικαίωμα τώρα να απαιτήσει να την πάρει πίσω. Γιατί αν δεν εφαρμόσουμε αυτή την αρχή, θα δώσουμε την ευκαιρία στον καταπατητή να λέει: Αφού εγώ σήμερα ευημερώ και δεν μπορεί ο φτωχός να κινηθεί νομικά εναντίον μου, αν ευημερήσει και ο γιος μου και περάσει ο προβλεπόμενος από τη νομοθεσία για την παραγραφή νόμος, και θα έχουμε αναφαίρετα όσα καταπατήσαμε, γιατί να μην αυθαιρετούμε; Βασιλείου Β', Νεαρά του έτους 996 (JCR. Coll. Nov. ΧΧΙΧ= I. 263-266), Ι. Καραγιαννόπουλος, Η Βυζαντινή Ιστορία από τις πηγές, Β' Έκδοση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993, ό. π., σ. 190-191).

Οι Βυζαντινοί κληρονόμησαν από τον κλασικό κόσμο την αγάπη για τη γνώση και την πνευματική δραστηριότητα, όπως μαρτυρεί η ποικιλία των έργων των βυζαντινών λογίων. Όμως, ο έντονος θρησκευτικός χαρακτήρας του πολιτισμού δεν ευνόησε ιδιαίτερα την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών. Οι αυτοκράτορες θέλοντας να καταστήσουν την Κωνσταντινούπολη εκτός από πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο του κόσμου, προχώρησαν στην ίδρυση ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Με τη συμβολή διαπρεπών λογίων λειτούργησαν σταδιακά η Πατριαρχική Ακαδημία ή θεολογική Σχολή (5ος αι.), το Πανδιδακτήριο ή Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης (5ος αι.) ή Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας (από τον 9ο αι.) και το Διδασκαλείο Νόμων ή Νομική Σχολή (11ος αι.). Ιδιαίτερη ανάπτυξη γνώρισε το Δίκαιο, αφού το κράτος έπρεπε να αντιμετωπίζει τα δεδομένα που διαμορφώνονταν κάθε φορά με νέους νόμους ή με τη βελτίωση όσων υπήρχαν. Αν και η ενασχόληση με τις Φυσικές Επιστήμες δεν ευδοκίμησε ιδιαίτερα στο Βυζάντιο, ωστόσο αναδείχθηκαν αξιόλογοι ιατροί, αστρονόμοι και μαθηματικοί. Ενδιαφέρον έδειξαν οι Βυζαντινοί και για τη Γεωγραφία. Παρά τις τυχόν ανακρίβειες που υπάρχουν στα βιβλία τους, ορισμένα αποτελούν σημαντική πηγή για τις σχέσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τους γειτονικούς λαούς (π.χ. των Ινδιών και της Σινικής θάλασσας). Αξιοσημείωτη επιστημονική δραστηριότητα παρουσίασαν, επίσης, διαπρεπείς λόγιοι και φιλόσοφοι. Οι λίγες εφευρέσεις που γνωρίζουμε για την τεχνολογία του Βυζαντίου αφορούν, κυρίως, στρατιωτικούς σκοπούς.

Καθηγητές και φοιτητές στο Διδασκαλείο των Νόμων. Μικρογραφία από χειρόγραφο του 13ου αι. Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη.

Όταν η φήμη ξεπερνά τα σύνορα Έστειλε λοιπόν αμέσως ο Μαμούν επιστολή όχι στο Λέοντα (το Φιλόσοφο ή Μαθηματικό), αλλά στο Θεόφιλο (τον αυτοκράτορα) και του έγραφε τα εξής: Ήθελα ο ίδιος να έλθω εκεί εκπληρώνοντας έτσι έργο φίλου και μαθητή. Επειδή όμως η εξουσία που μου ανέθεσε ο Θεός και ο πολυάριθμος λαός που εξουσιάζω δε μου το επιτρέπουν, σε παρακαλώ να μου στείλεις για μικρό χρονικό διάστημα τον άνδρα που έχεις και είναι ξακουστός στη φιλοσοφία και στις επιστήμες. Θέλω να τον πείσεις να μείνει κοντά μου και να μου διδάξει με τον τρόπο του την επιστήμη και την αρετή, για τα οποία εγώ αισθάνομαι έρωτα. Πάντως να μην αναβάλεις την υπόθεση, επειδή εγώ δεν είμαι ομόγλωσσος και ομόθρησκος. Αλλά επειδή είναι τέτοιος αυτός που παρακαλεί, να ικανοποιηθεί το αίτημά του από συγκαταβατικούς και καλούς φίλους. Για τη χάρη αυτή θα σου καταβάλω είκοσι κεντηνάρια χρυσό και θα συνάψω αιώνια ειρήνη. Συνεχιστές Θεοφάνη, Imm. Bekker, CSHB, Βόννη/1838,190.

Η σημαντικότερη από αυτές ήταν το υγρόν πυρ, ένα μίγμα από εύφλεκτα υλικά που εκτοξευόταν με ειδικούς σωλήνες εναντίον εχθρικών πλοίων ή άλλων στόχων. Μια άλλη σημαντική επινόηση, που αποδίδεται στο Λέοντα το Φιλόσοφο, ήταν ο οπτικός τηλέγραφος, ένα σύστημα ταχείας προειδοποίησης των Βυζαντινών για τις αραβικές επιδρομές. Οι Βυζαντινοί αξιοποίησαν τη μέχρι τότε γνωστή ναυτική τεχνολογία, σε μερικές περιπτώσεις τη βελτίωσαν και την προσάρμοζαν κάθε φορά στα νέα δεδομένα. Το γνωστότερο πολεμικό πλοίο ήταν ο δρόμων με μια σειρά κουπιών αρχικά και αργότερα με δύο. Το τυπικό βυζαντινό εμπορικό πλοίο είχε περίπου μήκος 21 μέτρα, πλάτος 7 μέτρα και χωρητικότητα 50 τόνων. Ήταν μονοκάταρτο ή δικάταρτο με τριγωνικά πανιά και μονό πηδάλιο.

Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της Επιστήμης στο Βυζάντιο Επιστήμονες Επιστημονικός τομέας Στέφανος ο Αλεξανδρινός (7ος αι.) φιλοσοφία, μαθηματικά, μουσική, αστρονομία Αλέξανδρος Τραλλιανός (525-605) ιατρική Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός (9ος αι.) μαθηματικά, φυσικές επιστήμες Στέφανος ο Βυζάντιος (5ος αι.) γεωγραφία Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης (6ος αι.) γεωγραφία Λόγιοι και φιλόσοφοι Επιστημονικός τομέας Μιχαήλ Ψελλός(1018-1096) μαθηματικά, αστρονομία, μουσική Μανουήλ Βρυέννιος (13ος-14ος αι.) μαθηματικά Γεώργιος Παχυμέρης (1242-1310) πρότεινε την υιοθέτηση των αραβικών αριθμών Μάξιμος Πλανούδης (1260-1310) εισήγαγε τη χρήση του «μηδέν» στο ελληνικό μετρικό σύστημα Νικηφόρος Γρηγοράς (1295-1360) κατασκευή αστρολάβου, πρόβλεψη των εκλείψεων Θεόδωρος Μετοχίτης (1260-1332) αστρονομία

Πυρπόληση εχθρικού στόλου με υγρόν πυρ. Μικρογραφία από χειρόγραφο του 12ου αι. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

Ερωτήσεις 1. Με αφετηρία το παράθεμα Μόνη σωτηρία η αναδρομική ισχύς των νόμων προσπάθησε να θυμηθείς στοιχεία της βυζαντινής νομοθεσίας που δικαιολογούν την άποψη ότι το κράτος έπρεπε να αντιμετωπίζει τα δεδομένα που διαμορφώνονταν κάθε φορά με νέους νόμους ή με τη βελτίωση όσων υπήρχαν. 2. Πώς μπορείς να εξηγήσεις την ενασχόληση αρκετών βυζαντινών με πολλές επιστήμες παράλληλα; Σήμερα μπορεί να γίνει αυτό;

Το χριστιανικό ιδεώδες και η τέχνη Το νέο χριστιανικό ιδεώδες ζωής δεν άλλαξε στην αρχή τις εξωτερικές μορφές της τέχνης, όμως άλλαξε την κοινωνική της λειτουργία. Για τον αρχαίο κόσμο, ένα έργο τέχνης είχε σημασία πρωταρχικά αισθητική, αλλά για τον χριστιανισμό η σημασία του είναι ολότελα διαφορετική […]. Ο διδακτικός της χαρακτήρας είναι το πιο τυπικό γνώρισμα της χριστιανικής τέχνης. A. Mauser, Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, τ. Α', εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1984, 167-168. • Μελέτησε προσεκτικά το παράθεμα αυτό και, με βάση τα όσα θα μάθεις στη συνέχεια, προσπάθησε να βρεις στοιχεία που επιβεβαιώνουν το διδακτικό χαρακτήρα της χριστιανικής τέχνης.