"Το Ιράκ δεν είναι Βιετνάμ"

Η τέχνη της απελπισίας, που κορυφώθηκε το '60, δεν εξηγεί πια τον κόσμο

Ο πόλεμος και η τέχνη ήταν ανέκαθεν πιστοί σύντροφοι, με τον πρώτο να εμπνέει τη δεύτερη, άλλοτε θετικά, από καιρό αρνητικά - ως απόδειξη της πολιτικής αποτυχίας ή της ανθρώπινης διαστροφής. Τα αντιπολεμικά επιχειρήματα της δεκαετίας του 1960, ωστόσο, δεν "στέκονται" σήμερα ούτε επί ούτε εκτός σκηνής.

Πόλεμος και τέχνη. Φωτογραφία από την παράσταση "US", του Πίτερ Μπρουκ, τη δεκαετία του 1960

Τον Οκτώβριο του 1966 υπήρχαν στο Νότιο Βιετνάμ 400.000 Αμερικανοί στρατιώτες. Ο Βασιλικός Σαιξπηρικός Θίασος (Royal Shakespeare Company) αποφάσισε να δραματοποιήσει αυτή την κατάσταση. Σκηνοθέτης της παράστασης "US" - ο τίτλος της παρέπεμπε τόσο στο "us" ως "εμείς" όσο και στις "Ηνωμένες Πολιτείες" ("United States") - ανέλαβε ο Πίτερ Μπρουκ. Ήταν από τις πλέον επιτυχημένες θεατρικές παραγωγές της δεκαετίας, ίσως και του αιώνα.

Κάθε βράδυ, η παράσταση τελείωνε με έναν σκληρό μονόλογο της Γκλέντα Τζάκσον. "Θα ήθελα να δω μια χειροβομβίδα αερίων να εκρήγνυται σε μία αγγλική έκθεση λουλουδιών, καλοαναθρεμμένες Αγγλίδες να έρπουν η μια στους εμετούς της άλλης. Και όλα αυτά θα ήθελα να φωτογραφηθούν, να μαγνητοσκοπηθούν ώστε κάποιος μακριά, ασφαλής στην πολυθρόνα του, να παρακολουθήσει τον εξευτελισμό μας".

Ένας ηθοποιός έφερνε τότε ένα μαύρο κουτί, έβγαζε από αυτό λευκές πεταλούδες, έπαιρνε μία και την έκαιγε. Ήταν μια ψεύτικη πεταλούδα, αλλά το κοινό το αγνοούσε. Κάθε βράδυ η παράσταση έκλεινε με 15 λεπτά θανάσιμης σιωπής.

Η συζήτηση

Το βράδυ της Κυριακής, έλαβε χώρα στο Λονδίνο μια ανοιχτή συζήτηση με τίτλο "US, Ξανά: το Βιετνάμ τότε, το Ιράκ τώρα". Προβλήθηκαν δύο φιλμ, το "Πείτε μου Ψέματα", η κινηματογραφική μεταφορά του "US" από τον Μπρουκ, και "Το Δικαίωμα στην Αμφιβολία", ένα ντοκιμαντέρ του Πίτερ Γουάιτχνεντ για τα παρασκήνια της παράστασης. "Είναι ο πόλεμος στο Ιράκ μια επανάληψη του πολέμου στο Βιετνάμ;", ρωτούσε σε ένα άρθρο-πρόλογο της συζήτησης ο θεατρικός παραγωγός Μάικλ Κάστοου. "Υποκύπτει ξανά η Βρετανία στην Αμερική; Μάθαμε τίποτε τα 40 χρόνια που μεσολάβησαν; Τι μπορούμε εμείς - καλλιτέχνες, ακτιβιστές, πολιτικοί, πολίτες - να κάνουμε για τον πόλεμο σήμερα;".

Διαφωτισμός

Πόλεμος και τέχνη. Ο Ιούλιος Καίσαρας έκανε σπουδαία λογοτεχνία από τη δική του στρατιωτική αποθέωση. Η τέχνη του Μεσαίωνα εξυμνούσε τις αιματηρές συγκρούσεις, η τέχνη της Αναγέννησης και το μπαρόκ τον θρίαμβο του χριστιανικού κόσμου, οι κατακτήσεις του Ναπολέοντα ενέπνευσαν τους ρομαντικούς… Με τον Γκόγια τον 18ο αιώνα και τον Τολστόι τον 19ο, όλα αυτά άρχισαν να αλλάζουν, με τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο άλλαξαν οριστικά. Από την αντίφαση ανάμεσα στην ρητορική της δόξας και την πραγματικότητα των οχυρωμάτων γεννήθηκε η τέχνη της απελπισίας. Το '60, αυτή η αποστροφή για τον πόλεμο αναμείχθηκε με τη νεανική κουλτούρα για να γίνει η ιδεολογία μιας γενιάς. Οι χίπις στο Γούντστοκ, οι φοιτητές στους δρόμους, ασπάστηκαν τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού - και έδειξαν τον "αμερικανικό ιμπεριαλισμό" ως πηγή του κακού. Ο ορθολογισμός του Διαφωτισμού, όμως, που κορυφώθηκε με την αντίσταση στο Βιετνάμ, δεν μπορεί πλέον να εξηγήσει τον κόσμο.

Όπως σημειώνει ο Αμερικανός ακαδημαϊκός Φίλιπ Μπόμπιτ στο βιβλίο του "Η Αχίλλειος Ασπίδα", ο Διαφωτισμός ανέδειξε την άποψη πως ο πόλεμος είναι μια διαταραχή που μπορεί να θεραπευτεί από το διεθνές δίκαιο - εξ ου η Κοινωνία των Εθνών και ο ΟΗΕ. Στο μυαλό των χίπις, μπορούσε να θεραπευτεί από την ανταρσία των νέων. Οι θεσμοί αυτοί, όμως, συμπεριλαμβανομένου και του νεανικού κινήματος, εξαρτιόνταν από την νομιμότητα και την εξουσία των κρατών. Έχουν όλοι υπονομευτεί από την παγκοσμιοποίηση και την ικανότητα, για παράδειγμα, των βιολογικών όπλων να διαπερνούν τα σύνορα με ευκολία. Το Ιράκ δεν είναι Βιετνάμ, αν υπάρχει μια σύνδεση ανάμεσά τους δεν είναι η Αμερική αλλά, όπως λέει ο Μπρουκ, "αυτή η βαθιά ριζωμένη ανάγκη να βλέπουμε τον κόσμο με έναν δυϊστικό τρόπο, να λέμε "εγώ είμαι καλός και ο άλλος κακός" - και μια τέχνη που κατηγορεί τις ΗΠΑ μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο στερείται ουσίας.

Τελείωσε

Στην πραγματικότητα, υποψιάζομαι πως η τέχνη της απελπισίας και η τέχνη της διαμαρτυρίας, μια παράδοση του 20ού αιώνα, έχει τελειώσει. Η τέχνη, όπως και η άποψη μας για τον πόλεμο, θα αναγκαστεί ίσως να επιστρέψει σε σκληρότερες ερμηνείες του κόσμου. Μπορεί να γίνει μακιαβελική στην επιθυμία της να υπερασπιστεί την υπάρχουσα τάξη εναντίον των δυνάμεων της αταξίας. Ή μπορεί να επιστρέψει στις παλαιότερες μορφές κωμωδίας και τραγωδίας, όπου η ανθρώπινη κατάσταση γινόταν αποδεκτή ως ανεπίδεκτη βελτίωσης και η διαμάχη ως αιώνια. Σε κάθε περίπτωση, το σύνθημα του '60 "Hell no, we won't go" (σε ελεύθερη απόδοση "Δεν πολεμώ, μα τον Θεό") δεν αποτελεί πλέον εναλλακτική λύση.