ΤΡΙΤΗ ΑΠΟΨΗ Το κυπριακό πείραμα

Θα μπορέσει η κοινή ευρωπαϊκή προοπτική να γίνει αποδεκτή στην Κύπρο;

ΑΛΕΞΗΣ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΣ

Με την έναρξη του 2003, η σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης υψώθηκε στα δημόσια κτίρια της ελεύθερης Λευκωσίας. Την ίδια περίπου ώρα η ίδια σημαία ανέμιζε στα χέρια των διαδηλωτών από την άλλη πλευρά της Πράσινης Γραμμής. Είναι, ίσως, η πρώτη φορά που η σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατεβαίνει στον δρόμο και γίνεται μαζικό σύμβολο πολιτικών διεκδικήσεων. Το γεγονός είναι ενδεικτικό της νέας καθοριστικής διάστασης του κυπριακού ζητήματος. Οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι, από διαφορετικές αφετηρίες και με διαφορετικό βηματισμό, συγκλίνουν στον κοινό ευρωπαϊκό χώρο. Θα μπορέσει η κοινή ευρωπαϊκή προοπτική να αποτελέσει βάση μιας νέας κοινοτικής συνείδησης για τους κατοίκους της Κύπρου;

Εκ πρώτης όψεως είναι δύσκολο για τους Κυπρίους να συμπήξουν ένα κυπριακό έθνος. Ιστορικά, η ανάδυση και εμπέδωση εθνικών συνειδήσεων στα τέλη του 19ου και στη διάρκεια του 20ού αιώνα χώρισε, απομάκρυνε και έθεσε σε αντιπαλότητα και ρήξη τις δύο κοινότητες. (Το γεγονός ότι οι δύο κοινότητες δεν είναι προαιώνιοι εχθροί αποδεικνύεται, μεταξύ άλλων, από τον αριθμό των μεικτών οικισμών στα μέσα του 19ου αιώνα). Ακριβώς όμως επειδή οι εθνικές ταυτότητες καθορίζονται ιστορικά και όχι γενετικά και μάλιστα επειδή εδράζονται σε ένα πρόσφατο ιστορικό παρελθόν, η αναδόμησή τους είναι ανοιχτή στη μεταβολή του ιστορικού πλαισίου. Και σήμερα οι συνθήκες αλλάζουν δραστικά. Ο αλυτρωτισμός ανήκει στο παρελθόν και μαζί του επανακαθορίζεται ο ορίζοντας των προσδοκιών των κοινοτήτων του νησιού.

Οι εθνοτικές κοινότητες της Κύπρου καλούνται να επανατοποθετηθούν, όχι πια στον ορίζοντα των πολωτικών αντιπαραθέσεων ανάμεσα σε προστάτιδες μητέρες-πατρίδες, αλλά στο πλαίσιο ενός ενιαίου πολιτικού, οικονομικού και, αύριο, κοινωνικού χώρου. Και είναι κρίσιμο ότι από τη σκοπιά του χώρου αυτού, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Κύπρος δεν μπορεί να θεωρηθεί παρά ως μία οικονομική μονάδα και γεωπολιτική οντότητα.

Η Κύπρος στο μέλλον θα αποτελεί μία και μόνη ευρωπαϊκή περιφέρεια, είτε περιλαμβάνει το σύνολο των κατοίκων και του εδάφους της είτε περιοριστεί στην ελληνοκυπριακή επικράτεια. Ο τουρκοκυπριακός τομέας δεν αποτελεί βιώσιμη μονάδα υπό την προοπτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την άλλη πλευρά, είναι σαφές ότι η κυπριακή ενοποίηση θα έχει πολλαπλασιαστικά οφέλη για το σύνολο των κατοίκων του νησιού. Υπό τις συνθήκες αυτές, οι Τουρκοκύπριοι καλούνται να ανατρέψουν την πολιτική του απομονωτισμού που τους καθηλώνει σε ένα ανεπιθύμητο επίπεδο ζωής. Αλλά και οι Ελληνοκύπριοι καλούνται να ξεπεράσουν ιδεολογικές προκαταλήψεις και να επιδείξουν οικονομική και ηθική γενναιοδωρία.

Ήδη, η ελληνοκυπριακή ηγεσία κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Πέρα από την πολιτειακή διαπραγμάτευση, έγινε φανερή η βούληση για άμεσο επιμερισμό στους Τουρκοκυπρίους ωφελημάτων από την ευρωπαϊκή ένταξη, αλλά και για δουλειά στο υπόβαθρο της ιδεολογίας. Για το τελευταίο είναι ιδιαίτερα ενδεικτική η επιμελής αναφορά του Γλαύκου Κληρίδη, κατά την ανακοίνωση της υποψηφιότητάς του στις ερχόμενες προεδρικές εκλογές, στο κοινό μέλλον όχι μόνο των Ελληνοκυπρίων και των Τουρκοκυπρίων, αλλά και των Λατίνων, Μαρωνιτών και Αρμενίων, δηλαδή των ολιγομελών αλλά υπαρκτών κοινοτήτων του νησιού που, μόνες αυτές, δεν ανέπτυξαν εθνικιστικά χαρακτηριστικά αλλά αυτοπροσδιορίζονται με βάση τον κυπριωτισμό τους. Υπό τις νέες συνθήκες μια νέα κοινοτική συνείδηση μπορεί να γεννηθεί στην Κύπρο. Αν θα είναι "εθνική συνείδηση" έχει περισσότερο θεωρητική παρά πρακτική σημασία. Το ζητούμενο, σε μια εποχή πολλαπλών ταυτοτήτων, είναι η δημιουργία μιας "περιφερειακής συνείδησης" ικανής να λειτουργήσει συνεκτικά για το σύνολο των Κυπρίων και να αποτελέσει την κινητήρια συνειδησιακή δύναμη για ένα συλλογικό μέλλον.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο και καταλύτης για την ανάδυση αυτής της νέας κοινοτικής κυπριακής συνείδησης. Οι νέοι πολιτικοί θεσμοί πρέπει να την υποστηρίξουν. Η ιδεολογική τροφοδότησή της θα περάσει επίσης από τον αναπροσανατολισμό της εκπαίδευσης ως προς τη θεώρηση της κυπριακής ιστορίας, ανασύροντας στην επιφάνεια το κοινό προεθνικό παρελθόν του νησιού, όταν, για παράδειγμα, οι χριστιανοί και μουσουλμάνοι αγρότες του νησιού συγκατοικούσαν, συνεργάζονταν, συνεόρταζαν και εξεγείρονταν από κοινού ενάντια στους χριστιανούς και μωαμεθανούς φοροεισπράκτορες. Το παρελθόν μπορεί να νοηματοδοτηθεί ξανά για να υπηρετηθεί ένα κοινό μέλλον, που τώρα ορίζεται από τις συντεταγμένες της νέας ευρωπαϊκής πραγματικότητας.

Υπό παρόμοιους όρους και εφόσον επιδειχθεί η ανάλογη πολιτική βούληση από τα εμπλεκόμενα μέρη, μπορεί να γίνεται λόγος όχι πια για το κυπριακό πρόβλημα αλλά για το κυπριακό πείραμα. Η επιτυχία του συνιστά πρόκριμα για την εμβέλεια και την απήχηση της ιδέας της ευρωπαϊκής ενοποίησης στο σύνολό της.