Εφημερίδα "Τα Νέα"
ΤΡΙΤΗ ΑΠΟΨΗ Τι θέλει η Δύση;
Μια σύντομη αναδρομή
Στη διάρκεια πρόσφατης έρευνας Γάλλων δημοσιογράφων στις αραβικές χώρες, ένας Σύρος δάσκαλος δήλωσε: «Τη Δύση δεν μπορεί να τη χτυπήσει κανείς απ' έξω. Η Δύση θα καταρρεύσει από μέσα. Θα την καταστρέψουν μια μέρα οι πολλές επιθυμίες που έχει». Αυτό πιστεύουν αρκετοί στις χώρες της Ανατολής, κι αυτό, πράγματι, ίσχυε κάποτε στον δυτικό κόσμο. Αλλά δεν ισχύει πλέον. Στην πραγματικότητα, οι επιθυμίες έχουν αναδιπλωθεί, οι επιδιώξεις δεν κινούνται πλέον σε μεγάλη κλίμακα. Βεβαίως, οι εξωτερικές εκδηλώσεις της συμπεριφοράς, τόσο στη ζωή των ατόμων όσο και των κοινωνιών, μοιάζουν να διατηρούν τα παλιά χαρακτηριστικά! Την ενεργητικότητα, την ταχύτητα, την τάση για απόσπαση πλεονεκτημάτων. Όλοι φαίνεται να θέλουν κάτι διακαώς, όλοι βιάζονται να το απολαύσουν.
Ωστόσο, αν ρωτήσουμε ποιο ακριβώς είναι το αντικείμενο της επιθυμίας, η απάντηση θα είναι συνήθως απελπιστικά αόριστη. Αυτό δείχνουν οι κοινωνικές και ψυχολογικές μελέτες, το ίδιο και η εμπειρία οποιουδήποτε ζει σήμερα σε μια δυτική μεγαλούπολη. Πίσω από τη δράση διακρίνεται η ανία και πίσω απ' αυτήν, ο φόβος πως η ανία είναι ανίατη.
Έχει περάσει καιρός από τότε που οι κινητήρες του δυτικού πολιτισμού δούλευαν πυρετωδώς. Απέναντι στο «όχι» της πραγματικότητας είχε άλλοτε αντιταχθεί μια θέληση που άφησε τα ίχνη της στην επιστήμη, την τέχνη, την πολιτική. Αδύνατον να γίνει δεκτό το «όχι». Έπρεπε να καμφθεί η αντίσταση της φύσης, η αντίσταση των πραγμάτων, η αντίσταση της συνείδησης του άλλου.
Ορμητικά έτσι ενισχύθηκε η απόφαση να παραμεριστεί οτιδήποτε έβαζε φραγμό στην κίνηση προς τα εμπρός. Το μέλλον δεν ήταν παρά ένα σημείο στο οποίο όφειλε να ολοκληρωθεί η γιγάντια προσπάθεια. Να ελεγχθεί η αρρώστια, το έγκλημα, η φτώχεια, και να φθάσει επιτέλους το «πνεύμα» σ' αυτό το ύψος που ονειρεύτηκε στην εποχή του ο Χέγκελ. Εκεί στις κορυφές ένα υπερκράτος θα μπορούσε να αυτοσυντηρείται ατάραχα και με σιγουριά, γιατί θα είχε ενσωματώσει κάθε προγενέστρο θεσμό και νόμο. Επρόκειτο για μια μορφή τυραννίας; Καθόλου. Ήταν απλώς η συγκέντρωση των σκόρπιων επιθυμιών στο επίπεδο μιας ηγεμονίας.
Έπειτα από την αναρρίχηση αυτή, ακολούθησε η κάθοδος. Χρειάζεται να πούμε για το πόσο βαρύ ήταν το πλήγμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου στην αυτοπεποίθηση των Ευρωπαίων; Με μερικές ομοβροντίες τσακίστηκε η βεβαιότητα πως τα συμφέροντα των κρατών μπορούν να συνδυαστούν χωρίς να αλληλοαποκλείονται. Μαζί με τους νεκρούς και τους αναπήρους το τέλος του πολέμου έφερε κι εκείνη τη μελαγχολία που είχαν ήδη αναγγείλει οι φιλόσοφοι. Μετά τον ενθουσιασμό του Χέγγελ, οι στυφές προειδοποιήσεις του Σοπενάουερ και του Νίτσε για το αδιέξοδο.
Το αδιέξοδο φάνηκε, πράγματι, σύντομα και μπροστά του δεν κατόρθωσε να πει ή να κάνει τίποτα ούτε ο επιστήμονας ούτε ο καλλιτέχνης.
Η γνώση έμοιαζε με παρασκεύασμα πολύ πικρό, το έπινες και σε οδηγούσε στην απαίσια σκέψη πως στο τέλος όλα θα χαθούν. Αν είναι όμως να μελετάς μόνο και μόνο για να βρεις τη γεύση του θανάτου, προς τι η γνώση;
Έχεται τότε η ακμαία, νεαρή σύμμαχος και δίνει μια καινούργια ώθηση. Χάρη στο αμερικανικό πείσμα και στην πίστη πως αν εργαστεί κανείς τα πάντα είναι δυνατόν να αλλάξουν, μια νέα πνοή σπρώχνει και πάλι τη Δύση μπροστά. Δεν υπάρχει βέβαια ο προσανατολισμός προς την υψηλή σύνθεση. Παραμένει όμως, ο μεταρρυθμιστικός ζήλος βασισμένος στην πραγματιστική αρχή. «Δοκίμασε κάτι και μετά το διορθώνεις». Αντί για το όραμα, έχουμε το πείραμα. Έστω.
Είναι κι αυτό μια ασχολία, ένα κέντρισμα, μια απορρόφηση.
Αλλά κι αυτή η κίνηση θα ανακοπεί μετά την περιπέτεια στο Βιετνάμ. Στην Αμερική δεν ετέθη το θέμα με όρους νίκης ή ήττας. Μετά τη λήξη της εμπλοκής, αυτό που έμεινε ήταν μάλλον η αίσθηση μιας απρόβλεπτης παρενέργειας. Η περιβόητη «μηχανή» της τεχνολογίας και της πληροφορίας λειτούργησε στα τυφλά. Πήγε κι έπεσε πάνω σ' ένα ανθρώπινο τείχος. Κανένα πλήρες σχέδιο εδώ, καμία σύλληψη γεωπολιτικού εύρους.
Κι έτσι φθάσαμε στις μέρες μας, τις φορτωμένες ξανά με προφητείες και φήμες. Λένε μερικοί πως σήμερα η Δύση με επικεφαλής τις ΗΠΑ (και παρά τις διαφορές με την Ευρώπη) ανασυντάσσεται για μια νέα παγκόσμια κυριαρχία.
Δεν φαίνεται πειστικό αυτό. Γιατί δεν υπάρχουν ενδείξεις πως πραγματικά αναπτύσσεται μια επιθυμία ικανή να στηρίξει μια αυτοκρατορική τάξη πραγμάτων.
Τόσο οι ηγέτες όσο και οι λαοί υποφέρουν μάλλον από το αντίθετο. Τους λείπει η διάθεση να επαναπροσδιορίσουν τη ζωή και τον κόσμο.
Προτιμούν απλώς να τακτοποιούν υποθέσεις και να ικανοποιούνται γρήγορα. Θέλουν να ελίσσονται, αλλά όχι και να δρασκελίζουν χάσματα. Να «διαχειρίζονται κρίσεις», όχι όμως και να τις αποσοβούν με γενναία αντί-μετρα. Δεν επιθυμούν την ευτυχία, αλλά με κάθε τρόπο την αποφυγή οποιουδήποτε πόνου. Αν καταρρεύσει κάποτε η Δύση δεν θα είναι από αφθονία επιθυμίας, αλλά από πλεόνασμα άγχους.
