ΘΕΑΤΡΟ

Αναζητώντας τον εαυτό

Φέτος οι Αθηναίοι θεατρόφιλοι είχαν την τύχη να παρακολουθήσουν δύο έργα του Ίψεν, τον "Πέερ Γκυντ", που έως προχθές παιζόταν από το Εθνικό Θέατρο στο θέατρο "Κοτοπούλη-Ρεξ", και το δράμα "Ρόσμερσχολμ" που ανέβηκε πριν από λίγο καιρό στο θέατρο "Αναλυτή"

ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Οι πρωταγωνιστές της παράστασης "Ρόσμερσχολμ"

Με την ευκαιρία αυτή, θεωρώ σκόπιμο να συνεξετάσω τα δύο αυτά εξόχως ενδιαφέροντα κείμενα που αποκαλύπτουν και την πορεία ωριμότητας αυτής της δραματουργικής μεγαλοφυΐας και τις δύο όψεις του ταλέντου του, τη λυρική και την καθαρά γνωμική - ελεγειακή. Τον "Πέερ Γκυντ" ο Ίψεν τον έγραψε τριάντα εννέα ετών, το "Ρόσμερσχολμ" πενήντα οκτώ ετών. Το πρώτο κλείνει την ποιητική του περίοδο, το δεύτερο βρίσκεται περίπου στο μέσον του είδους θεάτρου που ουσιαστικά αυτός εγκαινίασε και δόξασε, το θέατρο ιδεών.

Ο προσεκτικός αναγνώστης ή θεατής των έργων του όμως θα αντιληφθεί πως, όπως όλων των μεγάλων πνευματικών δημιουργών, στο βάθος όλα του τα έργα κινούνται γύρω από τον ίδιο ιδεολογικό άξονα. Απλώς αλλάζοντας πρόσωπα και συγκρούσεις, όπως ο πειραματιστής δοκιμάζει την ουσία που τον ενδιαφέρει σε διαφορετικά περιβάλλοντα, διαφορετικές θερμοκρασίες και με διαφορετικούς καταλύτες.

Κυρίως από το έργο-ποταμός "Μπραντ" (1866 και μετά), ο Ίψεν παρακολουθεί τους ήρωές του να διασχίζουν το κοινωνικό τοπίο της Νορβηγίας πασχίζοντας να γαλβανίσουν το εγώ τους ώστε να καταστεί αυθεντικό. "Γίνε ο εαυτός σου", αυτό είναι το ηθικό μοτίβο, η πρόκληση και ο επιδιωκόμενος στόχος των ηρώων του. Στον "Πέερ Γκυντ" το ηθικό αυτό πρόταγμα είναι σχεδόν έμμονη ιδέα. Ο ήρωάς του, ένας ευφάνταστος, αυθόρμητος, λαϊκός, αφελής, παραμυθάς και παραμυθιασμένος αναζητώντας τον εαυτό του, πασχίζοντας να αυτοκατορθωθεί, ταξιδεύει ακολουθώντας τον γνωστό δρόμο όλων των βορείων νέων, τον δρόμο που περνά μέσα από τους παλαιούς θαλάσσιους πολιτισμούς (Ελλάδα, Αίγυπτος, Ινδία, κ.τ.λ.). Πρόκειται για το οικείο στον Βορρά μυητικό ταξίδι (θυμηθείτε τον Μπάυρον, τον Σατωβριάνδο, τον Ρενάν, τον Φρόυντ, τον Χάιντεγγερ, για να μείνω στους διασημότερους "Ταξιδιώτες" του Βορρά). Ο Ίψεν αντιστέκεται σ' αυτό το μοντέλο βίου και ύστερα από την αποτυχία του ήρωά του να ξεδιψάσει και να ολοκληρωθεί ταξιδεύοντας μέσα στην Ιστορία αντιπροτείνει την καταβύθιση στον εαυτό μέσω του έρωτα και της αγάπης. Η καρτερική Σολβέιγ, που περιμένει τον Πέερ Γκυντ να γυρίσει γέρος στην Ιθάκη που του έδωσε το ωραίο ταξίδι, συμβολίζει το ουσιώδες εν ανεπαρκεία και τότε και τώρα, τη θυσία, την εγκαρτέρηση και την εξαφάνιση του εγώ μέσα στην αφοσίωση στον Άλλον. Στο "Ρόσμερσχολμ" έχουμε να κάνουμε με δύο παράλληλες πορείες προς την αυτοκατόρθωση του εγώ, δύο θήρες του εαυτού.

Όπως έγραφα σε παλιότερη ανάλυση του έργου, ο Ίψεν παρακολουθεί με πάθος, με αγωνία αλλά και με οξυδέρκεια την προσπάθεια των ηρώων του, ιδιαίτερα της Ρεβέκκας Βεστ και του Γιοχάνες Ρόσμερ, να συναντηθούν, να ταυτιστούν με τον πραγματικό εαυτό τους. Το να είσαι ο εαυτός σου σημαίνει για τον Ίψεν να νικήσεις μέσα σου την αντανάκλαση του κόσμου, να ανατρέψεις την ισχύουσα ιδεολογία, ό,τι ο Μαρξ ονόμαζε ψευδή συνείδηση. Η σύγκρουση των δύο ενοχών, των δύο ετερόκλητων αυτών ανθρώπινων τύπων μέσα σε μια ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα όπου τα κοινωνικά συμφέροντα συγκρούονται με βαθιά ριζωμένες ηθικές προκαταλήψεις, είναι αδιέξοδη και αποκαλυπτική, οδηγεί στον θάνατο, δηλαδή στην ήττα και των δύο κόσμων, του κόσμου της παλιάς ηθικής και του κόσμου της απελευθερωμένης συνείδησης. Η επώδυνη πορεία της Ρεβέκκας και του Ρόσμερ προς τη μοιραία αδιέξοδη συνάντησή τους, εκτός των ορίων της πραγματικότητας, συναρτάται με την ιδιοφυή ανάλυση των πλεγμάτων που καθιστά την κοινωνία βρόγχο της πνευματικής απελευθέρωσης και του εξευγενισμού των ανθρώπων.

Εντέλει ο πολιτικός αμοραλισμός, ανεξαρτήτως σκοπών, και οι ηθικές παρωπίδες καθορίζουν τη συνείδηση. Ο αιώνιος διάλογος ανάμεσα στο είναι και στο γίγνεσθαι, στον Ίψεν παίρνει τραγικές διαστάσεις, αφού αποδέχεται στην πράξη πως η απροσδιοριστία καθορίζει τη σχέση. Το Είναι και το Γίγνεσθαι της Ρεβέκκας και του Ρόσμερ αλληλοκαθορίζονται έως ότου αποδειχτεί πως το Γίγνεσθαι όλων καθορίζει το Είναι μιας νεκρής. Το "Ρόσμερσχολμ" είναι ένα αριστούργημα όπου ο Ίψεν κατορθώνει να αναλύσει έξι χαρακτήρες και τις αμοιβαίες τους διαπλοκές μέσα στο πολυδύναμο και δαιδαλώδες πολιτικό τοπίο των θεσμών και των ηθικών αγκυλώσεων της εποχής του και της προτεσταντικής πατρίδας του.

Γνωστά μοτίβα από παλαιότερα έργα του, όπως τα "Στηρίγματα της κοινωνίας", "Ο εχθρός του λαού", "Το κουκλόσπιτο" επανέρχονται σε βάθος επεξεργασμένα. Οι περί ηθικής λαλούντες, οι υποκριτές, οι ασυνείδητοι κερδοσκόποι, οι σπεκουλαδόροι, οι τυχάρπαστοι, οι ματαιόσπουδοι και οι αναρχίζοντες αλαζόνες συμφύρονται με ανθρώπους που αναλαμβάνουν ως μεσσίες να σώσουν τους συνανθρώπους τους ή με συγκινητικά ειλικρινείς αναζητητές του εαυτού τους, μεταμελημένους ή απελπισμένους και ερεβοδίφες ή ερεβομανείς.

Οι δύο παραστάσεις

Ο Λάζαρος Γεωργακόπουλος στον "Πέερ Γκυντ"

Στο Εθνικό Θέατρο ο Πέερ Γκυντ απέτυχε να πείσει, μα παρά την οργανωτική και προσεγμένη δουλειά του Βασίλη Νικολαΐδη ιδιαιτέρως ο κεντρικός ρόλος του Πέερ Γκυντ κατέληξε στον απόλυτο όλεθρο από τον Λάζαρο Γεωργακόπουλο. Ο ηθοποιός αυτός έχει πλούσια προσόντα αλλά πάσχει από μια υποκριτική και φλύαρη υπερκινητικότητα. Ο Πέερ Γκυντ δεν είναι ούτε ημίτρελος ούτε προβληματικός πνευματικά ούτε παιδαριώδης. Είναι μια ποιητική άκρως ενδιαφέρουσα μεταμόρφωση του ένδοξου θεατρικού τύπου του Καπιτάνο. Από τον Miles Gloriosus του Πλαύτου έως τον Δον Κιχώτη και από τον Υμπύ έως τον Πέερ και από το Φάλσταφ ώς τον Τζαβάρλα του "Φορτουνάτου" και ώς τον Χάση του Γουζέλη ο φαντασιοκόπος, ο ονειροπαρμένος, ο εύπιστος, ο τολμητίας και συνάμα δειλός έχουν στοιχειώσει το θέατρο. Στην παράσταση του "Ρεξ" διασώθηκε μονάχα η αμεσότητα της Βαλάση και η έξοχη φωνή της Σοντάκη στο τραγούδι της Σολβέιγ. Αντίθετα στο θέατρο "Αναλυτή" ο Κωστής Καπελώνης έστησε μια στρωτή, ρέουσα, με γρήγορους ρυθμούς και ισορροπημένες σχέσεις χαρακτήρων παράσταση. Η μετάφραση διέσωσε τα νοήματα και η μουσική του Μιχάλη Δέλτα πράγματι ενδιαφέρουσα και ουσιαστικά θεατρική, δηλαδή πήγαινε στο βάθος, δεν υπογράμμιζε. Ο Νικήτας Τσακίρογλου σε μια από τις ωριμότερες, λιτότερες και διαυγείς ερμηνείες του. Η Δήμητρα Χατούπη έχτισε τον δύσκολο ρόλο της με γνήσια υλικά με ωμή κυνικότητα και μυστικιστικό πόθο. Ο Γιώργος Τζώρτζης, στέρεος ηθοποιός, σχεδίασε με κύρος τον σεμνότυφο προτεστάντη. Ο Γιώργος Τσιτσόπουλος, μέγας καρατερίστας, σκιτσάρισε έναν υπερρεαλιστικό αλήτη, μικροαπατεώνα ψυχών, έξοχα. Ο Τάκης Βλαστός με μέτρο και σαφήνεια σχεδίασε τον πολιτικό σπεκουλαδόρο. Η Σούλα Αθανασιάδου, στο απόγειο πλέον μιας καριέρας πλούσιας, έπλασε με μιαν ανάσα ένα μικρό υποκριτικό διαμάντι.

INFO

"Ρόσμερσχολμ", στο θέατρο "Αναλυτή" (Αντωνιάδου 4 - Πατησίων, τηλ. 210-8239.739)