ΖΑΚ ΡΕΒΕΛ - ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΑΡΤΟΓΚ "Η ελληνική ιστορία πρέπει να ξαναγραφτεί"

Ας το πάρουμε απόφαση: η σχέση μας με την Ιστορία και τη μνήμη έχει αλλάξει ριζικά και ίσως να πρέπει να ξαναγράψουμε την ελληνική ιστορία πιο κριτικά. Η αποψινή ομιλία των κορυφαίων Γάλλων ιστορικών, Ζακ Ρεβέλ και Φρανσουά Αρτόγκ, που θα εγκαινιάσουν μεταπτυχιακό σεμινάριο στην Αθήνα, ανοίγει τη συζήτηση

ΜΙΚΕΛΑ ΧΑΡΤΟΥΛΑΡΗ

Ο Ζακ Ρεβέλ (αριστερά), καθηγητής Νεώτερης Ιστορίας και πρύτανης της περίφημης γαλλικής Σχολής Ανωτάτων Σπουδών και Κοινωνικών Επιστημών (EHESS) και ο ελληνιστής Φρανσουά Αρτόγκ, διευθυντής σπουδών της EHESS, βρίσκονται στην Αθήνα με πρωτοβουλία του καθηγητή Γεώργιου Δερτιλή, και απόψε θα δώσουν διάλεξη με θέμα "Ιστορία - Χρονικότητα - Μνήμη"

Ουδείς θα αμφισβητήσει ότι η σχέση της ελληνικής κοινωνίας με το παρελθόν της, όπως η ίδια το σκέπτεται, το βιώνει και το επιθυμεί, είναι δύσκολη. Τόσο δύσκολη, που Έλληνες και ξένοι σχηματίζουν γι' αυτό μια εικόνα γεμάτη προκαταλήψεις. Τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα αν συνειδητοποιήσουμε ότι η σχέση γενικότερα του σύγχρονου ανθρώπου με την Ιστορία και τη μνήμη έχει μεταβληθεί εδώ και περίπου μία 20ετία, με την καθοριστική παρεμβολή τού παράγοντα της "χρονικότητας" και με την εκφρασμένη ή όχι κοινωνική ανάγκη αναθεώρησης των παραδοσιακών ταξινομήσεων.

Γι' αυτό και οι διεκδικήσεις αναπροσδιορισμού εθνικών ταυτοτήτων, π.χ., στα Βαλκάνια. Γι' αυτό και έχει νόημα να αναρωτηθούμε μήπως θα έπρεπε να ξαναγράψουμε την εθνική μας ιστορία σε μια εποχή όπως η σημερινή που οι εθνικές ιστορίες αποδομούνται (;) είτε στους κόλπους ευρύτερων σχηματισμών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση είτε στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Γι' αυτό και το ζήτημα του αν θα διαμορφωθεί και πώς θα προσδιοριστεί μια "ευρωπαϊκή ταυτότητα" είναι καίριο… Επιπλέον το τοπίο αυτό, για να γίνει κατανοητό και να γεννήσει έναν προβληματισμό, έχει ανάγκη και από τον αναπροσδιορισμό του ρόλου του ιστορικού, που δεν μπορεί πια να εμφανίζεται ως "Προφήτης του Έθνους".

Αυτά τα θέματα αναλύουν στα "ΝΕΑ" ο Ζακ Ρεβέλ, καθηγητής Νεώτερης Ιστορίας και πρύτανης της περίφημης γαλλικής Σχολής Ανωτάτων Σπουδών και Κοινωνικών Επιστημών (EHESS - εκεί δίδασκε ο Καστοριάδης, εκεί ο Βερνάν και ο Μπροντέλ, εκεί και ο Κούντερα) και ο ελληνιστής Φρανσουά Αρτόγκ, διευθυντής σπουδών της EHESS, που βρίσκονται στην Αθήνα με πρωτοβουλία του καθηγητή Γεώργιου Δερτιλή, ο οποίος εξελέγη στην παρισινή EHESS επικεφαλής μιας καινούργιας (από το 2001) έδρας ιστορικο-κοινωνικών σπουδών για τη νεώτερη και σύγχρονη Ελλάδα.

Η διάλεξη που θα δώσουν απόψε οι δύο Γάλλοι ιστορικοί με θέμα "Ιστορία - Χρονικότητα - Μνήμη" (Histoire -Temporalite - Memoire) εγκαινιάζει μάλιστα μία πολύ ενδιαφέρουσα ελληνογαλλική επιστημονική συνεργασία ανάμεσα στο ανήσυχο Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και στην EHESS. Πρόκειται για ένα ανοιχτό Ερευνητικό και Μεταπτυχιακό Σεμινάριο με ξένους προσκεκλημένους καθηγητές, στο οποίο θα καλύπτεται όλο το φάσμα των κοινωνικών επιστημών από μια σύγχρονη οπτική.

Τι σημαίνει "σύγχρονη οπτική"; Σημαίνει, όπως εξηγεί ο Γ. Δερτιλής, μια στροφή προς τη γνώση που προέρχεται από άλλες κοινωνίες - "πολλαπλότητα επιστημονικών υποδειγμάτων" - και μία χειραφέτηση από την ανομολόγητη διάκριση Κέντρου - Περιφέρειας, η οποία αφενός επέβαλε ως πρότυπο τα υποδείγματα που ίσχυαν στις μεγάλες χώρες και αφετέρου οδηγούσε τους κοινωνικούς επιστήμονες που εργάζονταν στις λεγόμενες περιφερειακές χώρες (όπως η Ελλάδα), σε έναν μιμητισμό και επαρχιωτισμό. "Η αποκλειστική ενασχόληση του ιστορικού με τη χώρα του μπορεί να οδηγήσει σε στειρότητα", λέει ο κ. Δερτιλής.

Σημαίνει όμως η "σύγχρονη" οπτική και κάτι άλλο: Την αναγνώριση, όπως επισημαίνει ο Φρανσουά Αρτόγκ, ότι ο ρόλος του ιστορικού έχει αλλάξει. "Φυσικά, δεν είναι τυχαίο ότι φθάσαμε εδώ. Πολλές εξελίξεις έπαιξαν ρόλο: η σημασία, π.χ., που απέκτησε το "εδώ και τώρα", η κατάχρηση στον δημόσιο διάλογο της αναδρομής στο παρελθόν (περισσότερο απ' ό,τι στην Ιστορία), η παρεμβατική σημασία των εικόνων, οπτικών ντοκουμέντων κ.ο.κ., η επίκληση του ιστορικού ως εμπειρογνώμονα - ειδικού, η νομιμοποίηση των δημοσιογράφων και των δικαστών ως οιονεί ιστορικών. Και πάνω απ' όλα, η αλλαγή των τρόπων αναφοράς μας στο παρελθόν: αναζητάμε ένα παρελθόν ευαίσθητο σε ό,τι επισύρει συγκίνηση στον σημερινό άνθρωπο, πράγμα που καθιστά τον μάρτυρα των γεγονότων βασικό παράγοντα στη δημόσια σφαίρα. Με αποτέλεσμα, συχνά να δημιουργείται σύγχυση ανάμεσα στην αυθεντικότητα της μαρτυρίας και την αλήθεια.

Έτσι, "ο ιστορικός δεν είναι πια αυτός που διαπαιδαγωγεί, ο "προφήτης του Έθνους" που "παράγει" και την ταυτότητά του, θρηνεί αυτό που χάθηκε και νομιμοποιεί αυτό που πήρε τη θέση του. Όχι. Ο ιστορικός σήμερα είναι ένας διαμεσολαβητής ανάμεσα σε ένα παρελθόν που δεν έχει επιβιώσει και σε ένα παρόν που αγωνίζεται να αυτο-προσδιοριστεί. Είναι αυτός που θέτει ερωτήματα, μέσα από ένα διαρκές πηγαινέλα στο δικό του σήμερα και στα πολλά παρελθόντα".

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

"Ο πλούτος μας είναι οι διαφωνίες"

"Θα πρέπει να σκεφθούμε πλέον άλλα μοντέλα εθνικής ιστορίας, λιγότερο ιδεολογικά και περισσότερο κριτικά, όπου το βάρος θα πέφτει σε ό,τι συνέβαλλε κατά καιρούς στην οικοδόμηση της έννοιας του εθνικού", λέει ο ιστορικός Ζακ Ρεβέλ

Ελληνική ταυτότητα ή ευρωπαϊκή; Ποια θα χρωματίσει το μέλλον μας; Να ένα ακόμα ευαίσθητο θέμα για τον σύγχρονο ιστορικό, το οποίο οξύνεται με την αποδοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως ευρύτερου ορίζοντα και με την είσοδο των λεγόμενων "μαρτύρων του παρόντος" στο πεδίο της ιστορικής επιστήμης (που συνομιλεί πλέον με την ανθρωπολογία, την εθνολογία και άλλες κοινωνικές επιστήμες). Ο Ζακ Ρεβέλ, ο οποίος διηύθυνε (1989-93) τη νέα πεντάτομη "Ιστορία της Γαλλίας", χτυπά το καμπανάκι για την ανάγκη να ξαναγραφτεί η Ιστορία.

"Θα πρέπει", λέει, "να σκεφθούμε πλέον άλλα μοντέλα εθνικής ιστορίας, λιγότερο ιδεολογικά και περισσότερο κριτικά, όπου το βάρος θα πέφτει σε ό,τι συνέβαλλε κατά καιρούς στην οικοδόμηση της έννοιας του εθνικού στον εκάστοτε τόπο, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη μας την ένταξή μας σε ευρύτερους σχηματισμούς. Προσοχή όμως. Μια Ιστορία της Ευρώπης δεν μπορεί να ισοδυναμεί με το άθροισμα των εθνικών ιστοριών των επιμέρους ευρωπαϊκών κρατών. Μάλλον ως πεδίο εντάσεων μπορεί να τη δει κανείς, ώστε να προκύψει η εικόνα (αόριστη, αλλά ενδιαφέρουσα) μιας Ευρώπης η οποία γεννιέται από τις αντιφάσεις της και δεν είναι δεδομένη.

Για τον ίδιο λόγο, δεν θεωρώ πως έχει διαμορφωθεί μια "ταυτότητα" ευρωπαϊκή, αν και σε επίπεδο επιμέρους ζητημάτων υπάρχει συχνά έδαφος για κάποια μορφή κοινών εμπειριών. Αυτό που έχει σημασία είναι να καταλάβουμε ότι το σχήμα που προκύπτει σήμερα είναι πολυκεντρικό και ετερογενές. Το να εδραιώσουμε λοιπόν μια ευρωπαϊκή "ταυτότητα" στη λήθη ή στην αποσιώπηση αυτής της επιμέρους ιστορίας και κοινωνικής εμπειρίας, θα μαρτυρούσε ενδεχομένως πολιτική βούληση, αλλά δεν θα επιβίωνε στον χρόνο.

Αντίθετα έχει σημασία να εξετάσουμε τις διαφορές και τις διαφωνίες μας ως στοιχείο του πλούτου μιας ταυτότητας που θα υπάρξει ελπίζω κάποτε, αν φερθούμε έξυπνα ξεπερνώντας τις διακηρύξεις καλής θελήσεως. Δυστυχώς, οι πολιτικές εντάσεις που βιώνουμε σχετικά με τη διεύρυνση της Ε.Ε. και την απειλή πολέμου στη Μέση Ανατολή αποδεικνύουν ότι έχουμε μεγάλη απόσταση να διανύσουμε".

Η Αρχαία Ελλάδα δεν είναι υπόθεση ελληνική!

"Άλλαξε πλέον ο τρόπος αναφοράς μας στο παρελθόν: αναζητάμε ένα παρελθόν ευαίσθητο σε ό,τι επισύρει συγκίνηση στον σημερινό άνθρωπο", παρατηρεί ο Γάλλος ιστορικός Φρανσουά Αρτόγκ

Ένα από τα πιο δύσκολα ζητήματα που έχει να αντιμετωπίσει ο σύγχρονος ιστορικός είναι αυτό της πολιτικής διαχείρισης της Ιστορίας της Αρχαίας Ελλάδας, λέει στα "ΝΕΑ" ο Φρανσουά Αρτόγκ, ειδικός στο θέμα, ο οποίος πιστεύει ότι έφθασε η ώρα για μια κριτική αποτίμηση της υπόθεσης, το ενδιαφέρον της οποίας ξεπερνά τα ελληνικά σύνορα.

"Το ζήτημα είχε τεθεί πολύ πριν από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Προκειμένου να υπάρξει, η απελευθερωμένη Ελλάδα είχε κληθεί να συναντήσει το λαμπρό παρελθόν της έτσι όπως το είχαν ανασυστήσει οι Ευρωπαίοι σοφοί. Η "αναγέννησή" της περνούσε από εκεί, και οι ελίτ της δεν δίστασαν στιγμή να τρέξουν προς αυτήν την κατεύθυνση. Από εκεί πηγάζουν όλες αυτές οι φόρμουλες που λειτούργησαν σαν σλόγκαν στην υπηρεσία του εθνικισμού: "Το ένδοξο παρελθόν μας" και η επιβεβαίωση της ιστορικής συνέχειας, η "Ηρωική επέλαση του Ελληνισμού" με διάφορες εκδοχές και αναφορά στο βιβλίο του Ντρόιζεν και στην "Ιστορία του Μακεδονικού Ελληνισμού" κι ακόμα η ανακάλυψη μιας "Αρμονικής αναλογίας" μεταξύ των αρχών του Ελληνισμού και εκείνων της Ορθοδοξίας.

Η κριτική ιστορία όλων αυτών των κατασκευών, καθώς και των συνεπειών τους, δεν έχει ακόμα γραφτεί ούτε στην Ελλάδα ούτε αλλού. Υπάρχουν φυσικά κάποιες σχετικές μελέτες, όμως πιστεύω ότι έχουμε να κάνουμε εδώ με ένα ζήτημα ευρύτερα ευρωπαϊκό, που αν αντιμετωπιστεί σε στενό εθνικό πλαίσιο δεν μπορεί να γίνει κατανοητό. Πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν αρκεί πια το να δίνει απαντήσεις ο καθένας για τον εαυτό του. Η πολιτική, ιδεολογική ή άλλη διαχείριση της Αρχαίας Ελλάδας στην ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας είναι μια υπόθεση σημαντική για τη σημερινή Ελλάδα, αλλά δεν είναι ελληνική υπόθεση".

INFO

Ο καθηγητής Νεώτερης Ιστορίας Jacques Revel, πρύτανης της γαλλικής Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales και ο ελληνιστής Francois Hartog, καλεσμένοι του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών, θα εγκαινιάσουν ένα μεταπτυχιακό σεμινάριο, μιλώντας (στα γαλλικά με ταυτόχρονη μετάφραση) με θέμα "Ιστορία - Χρονικότητα - Μνήμη". Απόψε στις 7, στο Αμφιθέατρο Ιωάννη Δρακόπουλου (κεντρικό κτίριο Πανεπιστημίου Αθηνών, οδός Πανεπιστημίου).