Η Έφη Αβδελά ερευνά τα "εγκλήματα τιμής"

Τότε που οι προσβολές ξεπλένονταν με αίμα

Ένα επιστημονικό βιβλίο που διαβάζεται σαν συναρπαστικό κοινωνικό μυθιστόρημα. Παράγει νέα γνώση για την ελληνική κοινωνία της μετεμφυλιακής εποχής, με την "ιστορικοποίηση" μιας περιόδου ακόμα κοντινής και οικείας στις μεγαλύτερες γενιές, μόνο που αυτή η οικειότητα εμποδίζει, εξαιτίας της αιματηρά κυρίαρχης πολιτικής διάστασης, την κατανόηση κοινωνικών φαινομένων

ΆΝΝΑ ΦΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ

Με αφορμή τα "εγκλήματα διά λόγους τιμής", αυτή η μελέτη νέας πολιτισμικής ιστορίας αναλύει την ελληνική κοινωνία της περιόδου που ακολουθεί τον εμφύλιο πόλεμο ως προς τις αλλαγές στα κυρίαρχα κοινωνικά πρότυπα, τις κοινωνικές ταυτότητες του ανδρισμού και της θηλυκότητας, την πατριαρχική οικογένεια και τη σχέση της έννοιας της οικογενειακής "τιμής" με τη διαπροσωπική βία.

Το θέμα της "τιμής" είναι αντικείμενο ιδίως ανθρωπολογικής έρευνας μέχρι σήμερα. Ενώ για τη μετεμφυλιακή Ελλάδα οι ανθρωπολόγοι έχουν αναδείξει την "τιμή" σαν αξία καθοριστική της ελληνικής κοινωνίας της εποχής, μέσα από τη μελέτη των "εγκλημάτων τιμής", η Έφη Αβδελά, μελετώντας πλούσιο αρχειακό υλικό καθώς και τον τύπο της εποχής, διαπιστώνει ότι την περίοδο αυτή γίνονται στην ελληνική κοινωνία ραγδαίες αλλαγές, με ανάμεσά τους αναδιατυπώσεις του νοήματος της "τιμής", που σταδιακά χάνει τη νομιμότητά της και άρα την ισχύ να δικαιολογεί πράξεις βίας.

Οι φόνοι

Τι είναι τα "εγκλήματα τιμής";

Το 1952 αγελαδοτρόφος από τον Ασπρόπυργο σκοτώνει νεαρό συντοπίτη του, με την εξήγηση "μου ξελόγιασε και μου ατίμασε το κορίτσι μου, και ύστερα δεν ήθελε να το πάρει", ενώ η εφημερίδα "Καθημερινή" παρουσιάζει την είδηση με τη φράση "ηναγκάσθη να φονεύση τον διαφθορέα της θυγατρός του, διότι διαφορετικά θα έχανε την υπόληψιν των συγχωρίων του".

Τα "εγκλήματα τιμής", όπως εξηγεί η συγγραφέας, δεν ανήκουν σε μια ειδική νομική κατηγορία. Είναι ανθρωποκτονίες, με τη διαφορά από τους λοιπούς φόνους ότι ο κάθε δράστης εγκλήματος "τιμής" επικαλείται την "προσβολή" που έγινε στην "τιμή" του από το θύμα, αιτιολογεί την πράξη του ως το μοναδικό μέσο για να "ξεπλύνει" αυτή την προσβολή και αρκετές φορές ονομάζει τον φόνο "καθήκον" του.

Υπάρχουν και μερικές άλλες διαφορές. Τις δίκες των "εγκλημάτων τιμής" τις παρακολουθεί καθημερινά "πλήθος κόσμου" που συνωστίζεται στις αίθουσες δικαστηρίων και "τους πέριξ διαδρόμους". Οι ένορκοι εμφανίζονται ευαίσθητοι στην "τιμή" των δραστών και δέχονται εύκολα σαν ελαφρυντικό τον "βρασμό ψυχικής ορμής" που σχεδόν πάντοτε επικαλείται ο δράστης για την υπεράσπισή του, με συνέπεια χαμηλότερες ποινές.

"Πιστόλι; Γύρνα το από 'κει". "Τι φοβάσαι έτσι;". "Πιστόλι είναι, ρε Παντελή. Αν δεν φοβηθώ τα πιστόλια, τι θα φοβηθώ, τα μελομακάρονα;". Ο Ντίνος Ηλιόπουλος προσπαθεί με κάθε τρόπο να αποφύγει ένα έγκλημα τιμής, στην ταινία "Μακρυκωσταίοι και Κοντογιώργηδες"

Τα εγκλήματα "τιμής" γίνονται συνήθως από άντρες. Υπάρχουν ωστόσο και γυναίκες που το πιο συχνό τους έγκλημα είναι ο τραυματισμός με βιτριόλι του προσβολέα της "τιμής" τους.

Μερικά από αυτά τα εγκλήματα είναι πολλαπλοί φόνοι, όπως π.χ. ένας νέος αγρότης σε χωριό του Γυθείου το 1957 που σκοτώνει τον πατέρα, τον θείο και τις τρεις αδερφές του, με την πεποίθηση ότι "δεν θα βρεθεί άνθρωπος" να τον "κατηγορήσει" που αφαίρεσε τη ζωή από "πέντε ψυχές", γιατί με τους φόνους ξέπλυνε τις "βρωμιές" της "οικογένειάς" του, άρα έκανε το "καθήκον" του.

Η αγριότητα της εποχής και ο εμφύλιος πόλεμος είναι σαν το αόρατο θεατρικό σκηνικό αυτών των εγκλημάτων. Από τη μια, είναι αρκετοί οι δράστες εγκλημάτων τιμής που σκοτώνουν με όπλο (την "αδελφήν" του ο ένας, την "εν διαστάσει σύζυγόν του" ο άλλος, "τον εραστήν της κόρης του" κ.ά.), καθώς οπλοφορούν νόμιμα ως μέλη των ΤΕΑ (Ταγμάτων Εθνοφυλακής Αμύνης). Από την άλλη, είναι εντυπωσιακή η ποικιλία των πυροβόλων όπλων με τα οποία γίνονται τα "εγκλήματα τιμής". Εκτός από κυνηγετικές καραμπίνες χρησιμοποιούνται περίστροφα, αυτόματα, πολεμικά όπλα, γερμανικά πυροβόλα, ακόμα και χειροβομβίδες.

Ο διχασμός του εμφύλιου πολέμου είναι συχνά παρών στις δίκες των δραστών. Οι καταθέσεις των μαρτύρων επικαλούνται τις πολιτικές πεποιθήσεις των δραστών είτε ως στοιχείο κατηγορίας "ο κατηγορούμενος είναι υπάλληλος απολυθείς διά τα κομμουνιστικά του φρονήματα" είτε ως στοιχείο υπεράσπισης "ο κατηγορούμενος όταν ήτο εις την ομάδα Σούρλα είχε δείξει καλήν διαγωγήν".

Τα "εγκλήματα διά λόγους τιμής" εμφανίζονται τα περισσότερα τη δεκαετία του 1950, μειώνονται τη δεκαετία του 1960 και σχεδόν εξαφανίζονται λίγο πριν από τη δικτατορία του 1967. Τη δεκαετία του 1960, παράλληλα, οι ποινές που επιβάλλουν τα δικαστήρια γίνονται πολύ βαρύτερες.

Το φαινόμενο το ερμηνεύει η συγγραφέας ως προϊόν αλλαγών στην ελληνική κοινωνία ως προς την παραδοσιακή οικογένεια και τις αξίες της απόλυτης πατριαρχικής εξουσίας και της αυστηρής ιεραρχίας φύλου και ηλικίας στο εσωτερικό της.

Οι δίκες

Όπως προκύπτει από την αρχειακή έρευνα και τις εφημερίδες της εποχής, σταδιακά στην ελληνική κοινωνία εξελίσσεται η αμφισβήτηση της αντίληψης για την "τιμή", στην οποία στηρίζεται η επιείκεια των ενόρκων. Δημοσιογράφοι, διανοούμενοι αλλά και εισαγγελείς στα δικαστήρια καταγγέλλουν το "έγκλημα τιμής" σαν βαρβαρότητα, αναχρονισμό που πηγάζει από ξεπερασμένες κοινωνικές αντιλήψεις, αντίθετες με την έννομη τάξη, τον πολιτισμό, την ηθική και τη λογική. Οι συντηρητικοί μάλιστα διανοούμενοι της εποχής προχωρούν σε μια οξεία καταγγελία της "υπαίθρου" και των αγροτών, που ενώ την επαύριο του εμφύλιου πολέμου ονομάζονται οι στυλοβάτες της "υγιούς", δηλαδή αντικομμουνιστικής, κοινωνίας, σταδιακά καταγγέλλονται για καθυστέρηση, υπανάπτυξη, σύφιλη, πρωτογονισμό, ανηθικότητα.

Ενδιαφέρον σχετικά με αυτές τις καταγγελίες είναι ότι τα περισσότερα "εγκλήματα τιμής" εμφανίζονται ιδίως στον νομό Αττικής, στους νομούς Αιτωλοακαρνανίας, Ευρυτανίας, Ηλείας, Μεσσηνίας, Αχαΐας και στην Ήπειρο και αντίθετα με αυτό που θα περίμενε κανείς σύμφωνα με τα στερεότυπα, είναι πολύ λίγα στην Κρήτη και τη Μάνη.

Σπάνια μια επιστημονική μελέτη ακολουθεί με τόση αυστηρότητα τους μεθοδολογικούς κανόνες και τις θεωρητικές προκείμενες της ιστορικής επιστήμης και καταφέρνει συγχρόνως να διαμορφώσει ένα κείμενο τόσο γοητευτικό στην ανάγνωση και τόσο ενδιαφέρον για κάθε είδους αναγνώστες - αναγνώστριες.

ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΑΥΤΟΔΙΚΙΑΣ

"Το αμφίσημο δικαίωμα του συζύγου να αυτοδικήσει κατά του εραστή της συζύγου του ή ενάντια στην ίδια μαρτυρείται από τις περιπτώσεις όπου ο σύζυγος δηλώνει ότι είχε, πριν δράσει, συνεννοηθεί με τον αδελφό της γυναίκας του, με τον οποίο συμφώνησαν για την αναγκαιότητα της χρήσης βίας". (Σελ. 75)