Το κύκνειο άσμα του Μάλκολμ Μπράντμπερι

Πώς οι μεγάλες ιδέες ταξιδεύουν στους αιώνες

ΔΥΟ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΚΤΥΛΙΣΣΟΝΤΑΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΑΙ ΔΥΟ ΕΠΟΧΕΣ ΣΥΜΠΛΕΚΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΑΦΗΓΗΣΗ. Η ΡΩΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΚΑΙ Η ΡΩΣΙΑ ΤΟΥ ΜΠΟΡΙΣ ΓΙΕΛΤΣΙΝ ΣΥΣΤΕΓΑΖΟΝΤΑΙ, ΑΛΛΗΛΟΣΥΜΠΛΗΡΩΝΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΟΫΠΟΝΟΜΕΥΟΝΤΑΙ, ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΡΕΠΤΙΚΗ ΓΡΑΦΙΔΑ ΤΟΥ ΜΑΛΚΟΛΜ ΜΠΡΑΝΤΜΠΕΡΙ

ΠΕΤΡΟΣ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ποια είναι η μοίρα των ανθρώπων; Ποια είναι η μοίρα των βιβλίων; Εξαφανίζονται ή μετεμψυχώνονται; Προσφέρουν τροφή στη λήθη ή προσφέρουν λίπασμα σε νέους ανθρώπους, σε νέα βιβλία;

Ο Γάλλος στοχαστής Ντενί Ντιντερό, ο πιο "συμπαθητικός" και "ακριβοδίκαιος" από τους τρεις Πατέρες του Διαφωτισμού - αν τον αντιπαραβάλλουμε με τον "πικρόχολο" Βολταίρο ή τον "παρορμητικό" Ρουσσώ -, ασχολήθηκε επανειλημμένα με τα ανωτέρω ερωτήματα. Από πολλές απόψεις, επίσης, ο Ντιντερό ήταν ο πιο "άτακτος", ο πιο "παιχνιδιάρης" και ο πιο "ανοιχτός" στις προκλήσεις του επόμενου και του μεθεπόμενου αιώνα. Μαζί με τον Ιρλανδό εικονοκλάστη Λόρενς Στερν - τον οποίο γνώριζε και θαύμαζε - συνέβαλε τα μέγιστα στην ανατροπή της κλασικότροπης αφήγησης, ενάμιση και πλέον αιώνα πριν από την "επίσημη" έλευση του μοντερνισμού. Ο Ντιντερό δεν δίσταζε να παίρνει παράτολμες αποφάσεις. Τέτοια ήταν η σύλληψη, η συγγραφή - από τον ίδιον κατά το πλείστον - και η έκδοση της "Εγκυκλοπαίδειας", της πρώτης συστηματικής προσπάθειας να συγκεντρωθεί, να καταγραφεί και να "ξεπλυθεί" η γνώση από προαιώνιες προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες. Τέτοια ήταν και η "αποκοτιά" του να ταξιδέψει ως τη Ρωσία, τον χειμώνα του 1773, σε ηλικία εξήντα χρόνων - ταλαιπωρημένος από απανωτούς κολικούς του νεφρού - και να συναντήσει την "Αθηνά του Βορρά", την πεφωτισμένη τσαρίνα Αικατερίνη τη Δεύτερη.

Επί ξυρού ακμής

Ο Μάλκολμ Μπράντμπερι φωτογραφημένος πίσω από… τον καπνό της πίπας του. Ο Βρετανός συγγραφέας υπήρξε ένας από τους πιο επιφανείς εκπροσώπους του campus novel, του "πανεπιστημιακού" μυθιστορήματος

Μπορεί η Μεγάλη Αικατερίνη να τον είχε καλοπιάσει, αγοράζοντας προκαταβολικά τους τρεις χιλιάδες τόμους της ιδιωτικής του βιβλιοθήκης, - όπως είχε πράξει και με τους επτά χιλιάδες τόμους του Βολταίρου - αλλά οι σχέσεις της με τον ξάδελφό της, τον βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο τον Δέκατο Πέμπτο, κυλούσαν επί ξυρού ακμής και δεν ήταν διόλου απίθανο ο Ντιντερό, μετά την επιστροφή του, να καταλήξει στη Βαστίλλη.

Διακόσια είκοσι χρόνια αργότερα - ενόσω βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη η κομμουνιστική ανταρσία εναντίον του Μπόρις Γιέλτσιν - ένας Εγγλέζος συγγραφέας και πανεπιστημιακός - το alter ego του Μάλκολμ Μπράντμπερι - δέχεται να λάβει μέρος σ' ένα ανορθόδοξο "Πρόγραμμα Ντιντερό", που εγκολπώνεται "προσκυνητές" του Γάλλου στοχαστή με τον πιο ετερόκλητο και ασύμβατο επαγγελματικό προσανατολισμό: δύο καθηγητές, έναν διπλωμάτη, μια τραγουδίστρια της όπερας, έναν επιπλοποιό, έναν "αποδομιστή" ακαδημαϊκό υπόπτου προελεύσεως… Σύμφωνα με το "Πρόγραμμα", οι παρδαλοί σύνεδροι συναντώνται σε μια εκνευριστικά "πολιτικώς ορθή" Στοκχόλμη, επιβιβάζονται στο πλοίο "Βλαντιμίρ Ίλιτς", διασχίζουν επί τριήμερο τη Βαλτική θάλασσα και αποβιβάζονται σε μια χαοτική Αγία Πετρούπολη. Τελικός τους προορισμός; Το Μικρό Ερμιτάζ, ένα τμήμα από τα Χειμερινά Ανάκτορα. Εκεί που συναντούσε η Αικατερίνη, επί πέντε μήνες, σχεδόν κάθε απόγευμα, τον προσφιλή της φιλόσοφο.

Κληροδότημα

Το μυθιστόρημα του Μπράντμπερι εκδόθηκε τον Μάιο του 2000 και αποτελεί το κύκνειόν του άσμα. Τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, στα εξήντα οκτώ του, έφυγε από τη ζωή. Μας άφησε κληροδότημα το "Δρόμο για το Ερμιτάζ", όπου συνοψίζει όλη την προβληματική του campus novel - ο Μπράντμπερι ήταν ένας από τους πιο επιφανείς του εκπροσώπους - αλλά ταυτόχρονα την υπερβαίνει. Δεν περιορίζεται στη σκωπτική ενατένιση του πανεπιστημιακού μικρόκοσμου, ούτε στα "διλήμματα" που συχνά ταλανίζουν, αλλά και ανατροφοδοτούν τα μέλη του (Ιδού ένα από τα πάρθιά του βέλη, με αρκετή δόση αυτοσαρκασμού: "Μεταμοντέρνος" σημαίνει: σωστά μαντέψατε, καταφέραμε να πείσουμε μια πολυεθνική εταιρεία να μας επιχορηγήσει).

Το πεπρωμένο

Όπως και ο κεντρικός του ήρωας, ο Ντιντερό, αναρωτιέται για την αγαθή ή όχι φύση του Ορθού Λόγου, μα και για την αγαθή ή όχι μοίρα της ίδιας της γραφής. Ποιο είναι το "μετά θάνατον" πεπρωμένο, τόσο των συγγραφέων, όσο και των κειμένων τους; Πόσο εύκολα, δύσκολα ή απλώς απρόβλεπτα κατακτούν την Υστεροφημία; Το πτώμα του Ντεκάρτ (Καρτέσιου) γνωρίζει μεγαλύτερες και παραδοξότερες περιπέτειες απ' όσες γνώρισε ο Ντεκάρτ εν ζωή. Θάβεται, ξεθάβεται, ξαναθάβεται - και διαρκώς "αποψιλώνεται" - ανάλογα με το πολιτικό κλίμα που εκάστοτε επικρατεί. Ο Βολταίρος, στα ογδόντα τέσσερά του, αποθεώνεται στο Τεάτρ Φρανσαί, αλλά λίγες ημέρες κατόπιν πεθαίνει και το πτώμα του - δεμένο στο κάθισμα μιας άμαξας σε ορθή στάση - φυγαδεύεται νύχτα από το Παρίσι, ώστε να μην καταλήξει στον λάκκο με τον ασβέστη, όπου καταλήγουν τα πτώματα των αθεϊστών. Δεν είναι λιγότερο αλλόκοτη η μοίρα που επιφυλάσσεται στα γραπτά του.

Η ιστορία δεν ξεδιψάει με την εξολόθρευση των συγγραφέων. Δεν χορταίνει με την καταβρόχθιση των ιδεών. Επεμβαίνει, διορθώνει, παρωδεί. Στο Μεγάλο Βιβλίο του Πεπρωμένου - όπως θα έλεγε ο Ντιντερό και θα προσυπέγραφε ο Μπράντμπερι - το κείμενο είναι ισχνό, αλλά αναρίθμητες οι υποσημειώσεις.

ΑΝΘΡΩΠΟΙ Ή ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ;

"Είναι το πρόβλημα του προσώπου και του προσωπείου. Πόσα προσωπεία πρέπει να βγάλουμε, μέχρι να φτάσουμε στο πραγματικό πρόσωπο; Και βέβαια, αυτό δεν είναι πρόβλημα μόνο του ηθοποιού, αλλά και πρόβλημα κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Είμαστε άνθρωποι ή προσωπεία;" (σελ. 600-601).