Εφημερίδα "Τα Νέα"

Αναζήτηση

Βρες
Εμφάνιση

Βιβλιοδρόμιο :: Κριτική βιβλίου

( από τον πιερ ριβιέρ στον σάββα ξηρό :: 22-02-2003) 

Η κατασκευή του δικαστικού λόγου το 1836 και σήμερα

Από τον Πιερ Ριβιέρ στον Σάββα Ξηρό

ΜΗΠΩΣ ΣΕ ΤΑΡΑΧΩΔΕΙΣ ΕΠΟΧΕΣ, ΟΙ ΔΙΚΑΣΤΙΚΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΙ ΠΡΟΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΜΙΑ ΕΞΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΕΚ ΤΩΝ ΠΡΟΤΕΡΩΝ ΥΙΟΘΕΤΗΣΕΙ ΚΑΙ ΠΟΥ ΥΠΑΓΟΡΕΥΕΙ ΤΗΝ ΚΑΤ' ΑΥΤΟΥΣ ΠΡΕΠΟΥΣΑ ΤΙΜΩΡΙΑ; ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΑΥΤΟ ΕΙΧΕ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΕΙ ΤΟΝ ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΩ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΕΝΑ ΣΤΥΓΕΡΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ, ΑΛΛΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΖΕΙ ΚΑΙ ΕΝΑΝ ΕΛΛΗΝΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΟ, ΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΤΗΣ 17Ν

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΥΔΗΣ

Το έτος 1836, ο Πιέρ Ριβιέρ, 20 ετών, αγρότης, δολοφονεί τη μητέρα του, την αδελφή του Βικτωρία, 18 ετών, και τον μικρό αδελφό του Ζυλ, ηλικίας 8 ετών χωρίς προφανή λόγο. Καταδικάζεται σε θάνατο, αλλά με σύσταση του δικαστηρίου για την απονομή χάριτος, η οποία τελικά δίδεται, η ποινή του μετατρέπεται σε ισόβια κάθειρξη. Ο Ριβιέρ όμως αυτοκτόνησε στη φυλακή το έτος 1840.

Ο Μισέλ Φουκώ και οι συνεργάτες του ανατέμνουν τη δικογραφία γι' αυτό το έγκλημα μητροκτονίας - αδελφοκτονίας που εκδικάστηκε σε γαλλικό επαρχιακό δικαστήριο. Και αποτελεί ευχάριστη έκπληξη η έκδοση στην Ελλάδα, έπειτα από περίπου τριάντα χρόνια, του συλλογικού αυτού πονήματος που εκφράζει αυθεντικά την ταραχώδη δεκαετία του 1970 στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών. Σκοπός του εγχειρήματος είναι, κυρίως, η ανάδειξη της κατασκευής του δικανικού - δικαστικού λόγου σε αντιδιαστολή με την ανάλογη στρατηγική τού ψυχιατρικού λόγου, τοποθετώντας την υπόθεση στο ιστορικό και κοινωνικό της πλαίσιο. Πρόκειται δηλαδή για την αποδόμηση του corpus ενός πρωτότυπου υλικού, που δεν έχει διαμεσολαβήσεις και για τον λόγο αυτό αποκτά διαχρονική αξία. Όπως έτσι θα παραμείνει και το άλλο κείμενο που θα μας απασχολήσει, το υπ' αριθμόν 2869/2002 βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών Αθηνών για την παραπομπή στο ακροατήριο των φερομένων ως μελών της Ε.Ο. 17Ν.

Σκοπός του εγχειρήματος του Μισέλ Φουκώ και των συνεργατών του είναι, κυρίως, η ανάδειξη της κατασκευής του δικανικού - δικαστικού λόγου σε αντιδιαστολή με την ανάλογη στρατηγική τού ψυχιατρικού λόγου, τοποθετώντας την υπόθεση του 20χρονου αγρότη Πιερ Ριβιέρ, που δολοφόνησε τη μητέρα, την αδελφή και τον αδελφό του, στο ιστορικό και κοινωνικό της πλαίσιο

Η αποτρόπαιη πράξη ενός νεαρού Γάλλου αγρότη καθίσταται το εφαλτήριο για την ανάλυση ενός γεγονότος "γύρω από το οποίο είχαν διασταυρωθεί διάφοροι τύποι λόγων, με προέλευση, μορφή και οργάνωση διαφορετική" (σ. 20).

Οι μηχανισμοί λοιπόν, δικαστικός και ψυχιατρικός αντίστοιχα, εκλήθησαν με τον δικό τους λόγο να ταξινομήσουν τον λόγο του δράστη (μέσω του αποδεικτικού υλικού, αλλά και ενός εκτεταμένου υπομνήματος που συνέταξε ο ίδιος). Όπως αναφέρει ο Φιλίπ Ριό: "Θα δείξουμε πώς δύο αντίθετες θέσεις των δικαστικών και των γιατρών στηρίζονται σε δύο διαφορετικές εκδοχές της ζωής του Πιέρ Ριβιέρ, μολονότι βασίζονται και οι δύο στις ίδιες πηγές" (σελ. 297).

Η εποχή δεν είναι καθόλου αθώα. Στον αιώνα του Θετικισμού, η Επιστήμη διεκδικούσε το μερίδιό της στον εξουσιαστικό λόγο και την αναβάθμιση των εκπροσώπων της στην εξουσιαστική μηχανή. Ταυτόχρονα, η πολιτική ζωή είναι ταραγμένη. Οι αγρότες σκυμμένοι στη γη τους, ξεχασμένοι, εξαθλιωμένοι και ανίσχυροι. "Έτσι, για να ακουστεί κάποιος, πρέπει να σκοτώσει", επισημαίνουν στη συμβολή τους οι Ζαν-Πιέρ Πετέρ και Ζαν Φαβρέ (σελ. 253). Σύμφωνα με τον τότε ισχύοντα Ποινικό Νόμο, η επιβουλή κατά της ζωής τού μονάρχη τιμωρείται με την ποινή των δολοφόνων της οικογένειάς τους και λίγο πριν από το έγκλημα του μητροκτόνου Ριβιέρ, κάποιος Φιεσκί είχε αποπειραθεί να θανατώσει τον βασιλιά Λουδοβίκο - Φίλιππο. Ταυτόχρονα, ο υπουργός Γκιζό παίρνει δημόσια θέση κατά της ποινής του θανάτου σε πολιτικά εγκλήματα. Όπως τονίζει η Μπλαντίν Μπαρέτ-Κριγκέλ: "Έτσι, στο φόντο της βασιλοκτονίας, το οικογενειακό έγκλημα αποκτά μια ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα. Η επιείκεια προς τον ένα θα μειώσει τη φρίκη για το έγκλημα του άλλου. Αντίθετα, το τερατώδες της πράξης θα πρέπει να αντανακλάται από τον ένα στον άλλον" (σελ. 294).

Σε αυτή την περιρρέουσα ατμόσφαιρα αναμετράται ο δικαστικός με τον ψυχιατρικό λόγο, που θέλει να στρέψει τον κοινωνικό προβολέα από την πράξη του εγκλήματος στο πρόσωπο του εγκληματία, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο στον Λομπρόζο και τη θεμελίωση της επιστήμης της Εγκληματολογίας περίπου μισό αιώνα αργότερα.

Οι δικαστικοί λειτουργοί στην υπόθεση Ριβιέρ συγκροτούν την ταυτότητα του δράστη μέσω μίας προκατασκευής που υπαγορεύει την κατ' αυτούς πρέπουσα τιμωρία. Στην ουσία κατασκευάζουν ένα ορθολογικό "τέρας". Γράφει ο Φιλίπ Ριό στη συμβολή του: "Η δικαστική περιγραφή τού Ριβιέρ έχει δύο όψεις… Η δεύτερη όψη αποσκοπεί στο να εξηγήσει το έγκλημα: "Αυτός είναι ο κατηγορούμενος σκοτεινός, ονειροπαρμένος, με μία αχαλίνωτη φαντασία, ωμός και βίαιος", λέγει ο εισαγγελέας τής Καέν. "Μοναχικός, άγριος και σκληρός", λέγει ο εισαγγελέας του Βιρ. Με άλλα λόγια, η όψη αυτή σκιαγραφείται με βάση την εξήγηση του εγκλήματος που έχουν εκ των προτέρων υιοθετήσει" (σελ. 304).

Σε κάθε περίπτωση όμως, το κατηγορητήριο κατά του Ριβιέρ επιχειρεί να φωτίσει τα αίτια του εγκλήματος και τα κίνητρα του δράστη, εγκλωβισμένα έστω στο δικαστικό σχήμα. "Από την παιδική του ηλικία επέδειξε ένα χαρακτήρα τραχύν και ανήμερον… Οι απολαύσεις του πάντοτε έδειχναν την τάσιν του προς την σκληρότητα… Το άγριον ένστικτόν του θα του έδινε τα φρικτά μέσα" (σελ. 78-79).

Το βούλευμα και το ζήτημα του ενδεχόμενου δόλου

Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο στο βούλευμα για την υπόθεση της Ε.Ο. 17 Νοέμβρη. Στην περίπτωση αυτή, ο δικαστικός λόγος συγκροτείται με μεγάλη προσοχή γύρω από τις διατάξεις της ισχύουσας νομοθεσίας μέσω της περιχαράκωσης της αφήγησης στον στενό νομικισμό. Όμως, η "έξη" (habitus) - όπως θα έλεγε ο Μπουρντιέ - των δικαστών και η πρακτική εικόνα που (πίσω από τον λόγο και ανεξάρτητα από τις προθέσεις) έχουν προσχηματίσει για τους κατηγορουμένους προδίδεται σε πολλά σημεία. Θα περιοριστώ σε δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Σχετικά με την ίδρυση της οργάνωσης αναφέρεται στο βούλευμα: "Όλοι αυτοί, κατά το έτος 1973 με κοινή συμφωνία, ενώθηκαν για τη διάπραξη ακαθόριστων κακουργημάτων ανθρωποκτονιών, εκρήξεων, ληστειών, κλοπών κ.λπ." (φύλλο 419). Αγνοείται πλήρως κατά συνέπεια εν ονόματι του τυποκρατικού νομικισμού κάθε κοινωνικός επικαθορισμός που έχει κρίσιμη σχέση με τους λόγους αυτής της ένωσης και τους σκοπούς που επεδίωκε μεσούσης της δικτατορίας, ως εάν να πρόκειται επί παραδείγματι για την παρέα του ληστή τραπεζών την ίδια εποχή, του Βενάρδου.

Η ίδια "έξη" παρατηρείται στη διαχείριση του αποδεικτικού υλικού σχετικά με τον νομικό χαρακτηρισμό κάποιων πράξεων. Η πρόσληψη των κατηγορουμένων ως ένα είδος diabolus in machina προκύπτει και από την παραπομπή τους για ορισμένες απόπειρες ανθρωποκτονίας με ενδεχόμενο δόλο, ακόμη και όταν είναι προφανές ότι δεν επεδίωκαν τη θανάτωση (πυροβολώντας στα πόδια από πολύ κοντινή απόσταση) ούτε απέβλεπαν σε κάποιον άλλο - σημαντικό, άμεσο και πρακτικό - σκοπό ώστε να αποδέχονται το ενδεχόμενο αποτέλεσμα του θανάτου. Αυτά τα κρίσιμα νομικά κριτήρια "λησμονούνται" στις περιπτώσεις - ενδεικτικά - των επιθέσεων κατά του Ταρασουλέα και του Καψαλάκη (φύλλα 432, 444 επ.), ενώ αντίθετα εξετάζονται επισταμένως στην περίπτωση του τραυματισμού ενός ταμία τράπεζας κατά τη διάρκεια μίας ληστείας, όπου υπάρχουν περιθώρια εφαρμογής τους (φύλλο 435). Με τον τρόπο αυτό, οι συντάκτες του βουλεύματος άρρητα αρνούνται να αναγνωρίσουν ότι οι "τρομοκράτες" σε κάποιες περιπτώσεις δεν ήθελαν να αφαιρέσουν τη ζωή του θύματος. Τέτοια παραδοχή δεν συνάδει προς το "αιμοδιψές στερεότυπο" και, κατά συνέπεια, αναλόγως συγκροτείται η νομική κατασκευή.

Εάν στην περίπτωση Ριβιέρ αναδεικνύονται από τους σχολιαστές οι αναγκαίες συνθήκες εκφοράς που διαμορφώνουν και διαφοροποιούν τον δικαστικό και τον ψυχιατρικό λόγο, στο κείμενο του βουλεύματος για την υπόθεση της 17Ν λανθάνει ανάλογη επιλεκτικότητα, παρά τη λειτουργική ψυχρότητα του λόγου ενός στενού (και ανεπαρκούς) νομικισμού.

ΦΛΥΑΡΗ ΜΗΧΑΝΗ

"Σε καθεμιά από αυτές τις τραγωδίες, η φλύαρη μηχανή της δικαστικής εξουσίας και της ιατρικής, συνεταιρισμένες αλλά και ανταγωνιστικές μεταξύ τους, έρχονται να πνίξουν το ερώτημα που τίθεται. Στους δικονομικούς και ιατρικούς λόγους, η κάθε λέξη που χρησιμοποιείται έχει σκοπό να εκφυλίσει τα γεγονότα" ("Εγώ, ο Πιέρ Ριβιέρ", σελ. 254)

ΑΝΑΛΓΗΤΑ ΑΙΣΘΗΜΑΤΑ

"Η παραπάνω συμπεριφορά των κατηγορουμένων εναντίον του παθόντος φανερώνει δράστες χωρίς ανθρώπινο συναίσθημα, εμφορούμενους από άσπλαχνα και ανάλγητα αισθήματα" (από το βούλευμα για τη 17Ν, φύλλο 429)