Άγρια σκέψη

ΜΙΚΕΛΑ ΧΑΡΤΟΥΛΑΡΗ

Στην Ιαπωνία θα τον ονόμαζαν Ζωντανό Εθνικό Θησαυρό. Ο Κλοντ Λεβί-Στρος, ο μεγαλύτερος ανθρωπολόγος της εποχής μας, ο φιλόσοφος που ανανέωσε όχι απλώς την επιστήμη του αλλά και την ίδια την έννοια της κουλτούρας, ευτύχησε στα 94 του να γίνει… βιβλίο αναφοράς: μπήκε στην περίφημη σειρά Que sais-je με τα τομίδια που εκλαϊκεύουν υπεύθυνα την παγκόσμια σοφία. Διότι ο Λεβί-Στρος δεν είναι μόνο ο άνθρωπος που ανέλυσε τις δομές (στρουκτούρες) των πρωτόγονων κοινωνιών και των μύθων τους, σε συνάρτηση με την κουλτούρα του πολιτισμένου κόσμου. Είναι και ο εξαίρετος αφηγητής, ο οικολόγος πριν από την οικολογία, ο φιλόμουσος με την ευρύτατη καλλιέργεια, ο συνομιλητής των μεγαλύτερων πνευμάτων του 20ού αιώνα. Και ο άθλος της Κατρίν Κλεμάν, που υπογράφει το σχετικό βιβλιαράκι, είναι ότι χώρεσε αυτήν την πολυσχιδή προσωπικότητα σε 128 σελίδες! Πώς; Μα επειδή τόλμησε να προσπεράσει το μνημείο, την εγκυκλοπαίδεια, το μουσείο, άφησε στην άκρη την ορθολογική προσέγγιση και προχώρησε σε ένα εξωτικό πορτρέτο, βασισμένο σε ψηφίδες της ζωής, της δράσης και της σκέψης του, χωρίς καν να κρύψει τον ανομολόγητο συντηρητισμό του. Άγρια επιτυχία… Έτσι αναδύθηκε μια πάλλουσα εικόνα του που, κι αν αφήνει κενά, είναι πολύ διδακτική. Διότι απλούστατα, γοητεύει όπως ο λόγος του.

Στην Ελλάδα, η ρηξικέλευθη σκέψη του Κλοντ Λεβί-Στρος έφθασε (αποψιλωμένη) πολύ πριν από τα διάσημα βιβλία του που, αυτά, άργησαν να μεταφραστούν: Το 1979 οι «Θλιβεροί Τροπικοί» του 1955 (Χατζηνικολή) και το 1977 η «Άγρια Σκέψη» του 1962 (Παπαζήσης). Είναι λοιπόν μεγάλη η προσφορά του εκδότη Αρσενίδη, ο οποίος αποφάσισε να εκδώσει μέχρι το καλοκαίρι έξι έργα του όχι αβανταδόρικα αλλά ειδικά, όπως η «Ταυτότητα», το «Εξ αποστάσεως» (Le regard eloigne) και τις 4 μελέτες του με μυθολογικά θέματα που έγραψε μεταξύ 1964 και 1971. Ήδη κυκλοφόρησε το «Ωμό και το Μαγειρεμένο» και τώρα το «Από το μέλι στη στάχτη», σε εξαίρετη μετάφραση της Μαρίνας Λώμη, με 23 σελίδες βιβλιογραφία και 10 σελίδες ευρετήριο μύθων! Δεν πρόκειται φυσικά για ένα ευκολοδιάβαστο βιβλίο. Είναι όμως επίκαιρο, καθώς συγκρίνει και αναλύει μύθους της τροπικής Αμερικής, όπου διατυπώνεται η κοινωνική καταδίκη της κατάχρησης της φύσης. Και είναι καίριο επειδή διαβάζοντάς το συνειδητοποιεί κανείς σε βάθος τους συσχετισμούς ανάμεσα σε κοινωνιολογικούς και αστρονομικούς κώδικες, παραμύθια, παιχνίδια, συνθηματικούς ήχους και φυσικά διατροφικές συνήθειες. Άθελά του, δηλαδή, ο αναγνώστης συναντά την ουσία του στρουκτουραλισμού. Και την κατανοεί!

Μήπως έχει ξεπεραστεί ο στρουκτουραλισμός; Ως φιλοσοφία, όχι. Ως μόδα, ναι. Ήταν διάχυτη, π.χ., η εντύπωση ότι ο στρουκτουραλισμός αποτελούσε έκφραση του επαναστατικού πνεύματος του Μάη '68 και ότι εκφυλίστηκε μαζί του. Ο Λεβί-Στρος όμως, από τους βασικότερους εκπροσώπους του, αποκατέστησε την παρεξήγηση σε πρόσφατη συνέντευξή του. Το πνεύμα του Σαρτρ και του Μάη, είπε, πριμοδότησε μια σκέψη προσωπική, αυθόρμητη, ευέλικτη. Το εντελώς αντίθετο δηλαδή της δομικής ανάλυσης που διερευνά στην κοινωνική πράξη, εκείνες ακριβώς τις σχέσεις (σταθερές δομές) που ισχύουν ανεξάρτητα από οποιαδήποτε παραμόρφωση επιφέρουν τυχόν τα ιδιωτικά ή και τα συλλογικά συμφέροντα, ιδιώματα κ.λπ. Με αυτήν την έννοια ο στρουκτουραλισμός εξακολουθεί να ισχύει ως μέθοδος προσέγγισης της (όποιας) ανθρώπινης κατάστασης. Ο Γάλλος σοφός είναι όμως πολύ ανήσυχος πια. «Όταν γεννήθηκα», διαπιστώνει με θλίψη, «η Γη είχε 1,5 δισεκατομμύριο κατοίκους. Όταν ξεκίνησα την επαγγελματική μου ζωή, 2 δισεκατομμύρια. Σήμερα έχει 6, αύριο θα έχει 8-9. Δεν είναι ο κόσμος που γνώρισα και αγάπησα. Είναι ένας κόσμος που δεν μπορώ να συλλάβω. Μας λένε ότι περίπου το 2050 θα αρχίσει η ύφεση. Μακάρι. Μόνο που οι καταστροφές που θα έχει επιφέρει ώς τότε η ανθρώπινη δραστηριότητα, δεν θα ξεπεραστούν ποτέ». Ούτε δήλωση ενάντια στον πόλεμο του Ιράκ να έκανε…