Ραπ(ίσματα) εναντίον ραπ

Τίποτα, μα τίποτα από μόνο του είναι εκείνο ή το άλλο. Η μεγαλύτερη σοφία και η προοδευτικότερη ιδεολογία μπορούν να μεταβληθούν σε φονικά εργαλεία

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΝΙΚΑΣ

Το " 8 Mile", που έχει ως πρωταγωνιστή το πιο εμπορικό όνομα της (μαύρης) ραπ με το λευκό όνομα Eminem, αναδεικνύεται σε μία από τις πιο επιδέξιες μπλόφες και τις πιο αόρατες παγίδες που στήθηκαν τα τελευταία χρόνια. Το κόλπο είναι στημένο με τη μουσική - την πιο εκρηκτική και δημοφιλή των ημερών μας - και είναι τοποθετημένο στις λαϊκές γειτονιές του μαχητικού και βιομηχανικού προλεταριάτου του Ντιτρόιτ, της πρωτεύουσας της αυτοκινητοβιομηχανίας των ΗΠΑ.

Που σημαίνει το εξής εξωφρενικό: Νεαρός, πάμπτωχος εργάτης βαλλόμενος πανταχόθεν - από τους μαύρους συναδέλφους του και από τους επίσης μαύρους ράπερ της γειτονιάς του - σκαρφαλώνει ένα ένα τα σκαλιά της δόξας και ως άλλος Ρόκι αναδεικνύεται με τη φωνή, τον οίστρο και τις… γροθιές του πρωταθλητής του χιπ χοπ. Παιδιά, μας κάνουν χοντρή πλάκα.

Όποιος τολμήσει να αρθρώσει τέτοια ύβρι σε οποιονδήποτε γνώστη της μουσικής, εκείνο που θα εισπράξει είναι τα ορθωμένα δάχτυλα της μίας παλάμης. Και όποιος τολμήσει να πει πως το πρόβλημα - το κοινωνικό και ταξικό πρόβλημα του Ντιτρόιτ και οποιασδήποτε άλλης βιομηχανικής ζώνης - είναι η τριτεύουσα αντίθεση μεταξύ λευκών και μαύρων, το ίδιο εξαθλιωμένων εργατών, εκείνο που του αξίζει να εισπράξει είναι και τα δέκα δάκτυλα και των δύο παλαμών. Αγαπητέ μίστερ Κέρτις Χάνσον, σας πήραμε χαμπάρι.

Και επειδή ο άξονας και η παγίδα είναι στημένες γύρω από τη μουσική, την τόσο εξωτερικά αθώα και εκρηκτική, είναι καιρός να διευκρινιστούν μερικά απλά πράγματα. Άγνωστα ίσως σε μας, αλλά εντελώς κυτταρικά κολλημένα στο πετσί και στην ψυχή κάθε μαύρου… σκουπιδιού. Πρώτον, η ραπ είναι το αντίθετο κάθε άλλου μουσικού ιδιώματος της αφροαμερικανικής παράδοσης. Το μπλουζ, λόγου χάρη, είναι κλαυθμός, η ραπ είναι οργή. Η τζαζ, το μπλουζ, η σόουλ και κάθε άλλη μορφή μαύρης μουσικής, προϋποθέτουν στοιχειώδη και έντεχνη γνώση της μουσικής. Η ραπ προϋποθέτει απλώς και μόνο συναίσθημα. Προέκυψε αυθόρμητα από την εσωτερική ντουντούκα των γκέτο. Είναι το τραγουδιστικό υποκατάστατο ενός παθιασμένου μονόλογου με το οποίο ο ράπερ, βρίζει, εξοργίζεται και τα… χώνει στο σύστημα. Γι' αυτό είναι αυτοσχεδιαστικό. Γι' αυτό μουσικά είναι απλοϊκή, σχηματική και επαναλαμβανόμενη. Καθένας μπορεί να τραγουδήσει, αρκεί να έχει την ικανότητα να αυτοσχεδιάσει. Τηρουμένων των αναλογιών, η ραπ είναι θυμωμένα κρητικά ρηζίτικα του βιομηχανικού προλεταριάτου.

"8 Mile". Το δευτερεύον γίνεται πρωτεύον και το μαύρο άσπρο

Δεύτερον, όπως ήταν φυσικό και αναμενόμενο, το σύστημα - δηλαδή οι δισκογραφικές και το show business, δημιούργημα των οποίων είναι ο Έμινεμ, ενσωμάτωσε το ατίθασο αυτό ιδίωμα, το στράγγιξε, το αποπροσανατόλισε, το πλασάρισε και από τις πωλήσεις αποταμίευσε δισεκατομμύρια δολάρια. Με απλά λόγια οι επαναστάτες - δηλαδή αρκετοί εκπρόσωποι της ραπ- όχι μόνο συμφιλιώθηκαν με τον εχθρό τους, αλλά και τον υπηρέτησαν και τον υπηρετούν με τον καλύτερο τρόπο. Και τρίτον, το αποτέλεσμα αυτής της αφομοιωτικής και υποτελούς διαδικασίας αποτυπώνεται κραυγαλέα στην περίπτωση του Έμινεμ. Και ταλαντούχος ράπερ (αναμφισβήτητα) και λευκός και με ακροδεξιές πεποιθήσεις (λάτρης των όπλων και φανατικός οπαδός μιας θεωρίας που λέει πως ο ρατσισμός είναι γένους… αφροαμερικανικού). Ό,τι καλύτερο για εσωτερική υπονόμευση και για μαζικό αποπροσανατολισμό. Γιατί, όπως έλεγαν και μερικοί αμετανόητοι και αδιόρθωτοι, αν με την τέχνη μπορούσε ν' αλλάξει ο κόσμος, τώρα η ανθρωπότητα θα έκοβε βόλτες στον παράδεισο.

Γιατί, όπως έλεγα και στην αρχή, τίποτα από μόνο του, καμία μουσική και καμία ιδεολογία, δεν είναι a priori και αφ' εαυτής καλή - κακή και προοδευτική - αντιδραστική. Η περίπτωση του "8 mile" είναι η πιο χαρακτηριστική. Το δευτερεύον έγινε πρωτεύον και το μαύρο άσπρο. Διότι, σύμφωνα με τον σκηνοθέτη Κέρτις Χάνσον, το πρόβλημα ενός προικισμένου - καλλιτεχνικώς - εργάτη δεν είναι οι σφαλιάρες και οι μπουνιές που τρώει από τα αφεντικά του, αλλά το φυλετικό μίσος που κυριαρχεί στη γειτονιά του. Και παρά τα μύρια όσα και παρά τις ταπεινώσεις που υφίσταται, εκείνος, ο έσχατος, καταλήγει πρώτος. Δηλαδή, το american dream ζει και βασιλεύει και τα στίφη των θεατών κυριεύει.

Η (προσωρινή) πτώση του Ατόμ Εγκογιάν

Πανωλεθρία και στον στίβο της heavy culture (βαριάς κουλτούρας). Και ο λόγος είναι απλός. Ο Ατόμ Εγκογιάν, ο Καναδός και καλτ σκηνοθέτης του "Exotica" και του "Γλυκού πεπρωμένου" αγνόησε παντελώς μία τόσο διαδεδομένη νεοελληνική πραγματικότητα. Που λέει πως όποιος ανακατεύεται με τα πίτουρα, τον τρών' οι κότες!

Το "Ararat" που όλοι της Γης οι ταπεινωμένοι και εγκαταλελειμμένοι το ανέμεναν ως μάννα εξ ουρανού, αποδείχθηκε μια μεγάλη τρύπα. Από πάνω της χάσκουν οι προθέσεις. Οι καλύτερες και σοβαρότερες προθέσεις. Μέσα της όμως είναι τοποθετημένη σαν τυμπανιαίο πτώμα η Ιστορία. Διότι όσο πιο σοβαρό και τραγικό είναι κάθε κεφάλαιο της Ιστορίας, τόσο σοβαρή και άξια πρέπει να είναι η (καλλιτεχνική) διαχείριση που του γίνεται. Όμως ο Εγκογιάν, εξ αιτίας σύγχυσης ύφους, απειρίας και φτωχών "μέσων" παραγωγής, κατέβασε το όνομά του κάτω από τον πήχη της αξίας του.

"Αραράτ". Όποιος ανακατεύεται με τα πίτουρα τον τρών' οι κότες

Ο πυρήνας του στόρι είναι κλασική περίπτωση ταινίας πλήθους. Αφού πρόκειται να εικονογραφήσεις τη γενοκτονία των Αρμενίων από τους μυστακοφόρους του οθωμανικού σουλτανάτου, ε, τότε τι άλλο από μια τοιχογραφία - ελεγειακής μορφής - θα κάνεις. Απλό. Ο Εγκογιάν, όμως, έπεσε στην τρύπα που άνοιξε με τα δικά του χέρια. Ίσως και με τα χέρια της φτωχής και ανεπαρκούς παραγωγής.

Έτσι, αντί να αναπαραστήσει τα ίδια τα γεγονότα - με το δικό του ύφος - έκοψε την "ομάδα" στα δύο. Η μισή ταινία αποτελείται από ένα ασήμαντο και φλύαρο περιστατικό ανάκρισης. Όπου ένας τύπος που προσπαθεί να περάσει τα σύνορα με παράνομες κινηματογραφικές κόπιες συλλαμβάνεται και ανακρίνεται από τελωνειακό, που έχει έντονες κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες. Και η άλλη μισή από σκηνές γενοκτονίας. Αποτέλεσμα; Ούτε το ένα ούτε τ' άλλο. Ούτε άμυνα, ούτε επίθεση. Ούτε ελεγεία και ταινία ιστορικής αναπαράστασης, μα ούτε δράμα δωματίου. Ο Εγκογιάν χάνει και στα δύο μέτωπα. Ούτε πλήθη και μάχες, αλλά ούτε προσωπικές, διαπλεκόμενες σχέσεις που να έχουν σάρκα και οστά. Όλα τραβηγμένα από τα μαλλιά. Και όλοι - από τον αειθαλή Σαρλ Αζναβούρ και τον επίσης αναλλοίωτο Κρίστοφερ Πλάμερ μέχρι τον νεώτερο Ηλία Κωτέα - κατώτεροι των προσδοκιών μας.

Η φούσκα του Ρόμπερτ Ντε Νίρο

Πτώση μετά διασυρμού. Ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο - ίσως το σπουδαιότερο ερμηνευτικό εργαλείο που παρήγαγε το αμερικανικό σινεμά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες - διαχειρίζεται το όνομά του με την ευκολία ενός Έντι Μέρφι. Φίλοι μου, χωρίς συζήτηση, χωρίς καν δεύτερη σκέψη και χωρίς ψιλή, ούτε καν χονδροειδή ανάλυση, το "Analyze that" του Χάρολντ Ράμις είναι μία από τις πιο ευάερες και ευήλιες φούσκες του Χόλιγουντ.

Επί δύο ώρες έξυνα και την τελευταία γωνία της φαιάς ουσίας που κατοικεί στον εγκέφαλό μου, προκειμένου να αντιληφθώ έστω κι έναν κρίκο, έστω μία αόρατη κόκκινη κλωστή που να συνδέει τη μία σκηνή με την άλλη. Αδίκως. Επί δύο ώρες προσπαθούσα να καταλάβω το στοιχειώδες και το αυτονόητο: Πού είναι το αστείο, πού είναι η πλάκα, πού στην ευχή κυκλοφορεί το χιούμορ. Εις μάτην. Και επί δύο ώρες ξεψείριζα κάθε γωνιά της οθόνης μήπως και ανακαλύψω έναν λόγο που να δικαιολογεί το σήκουελ του "Ανάλυσέ το". Ούτε μισό.

"Ξανά ανάλυσέ το": Ρόμπερτ, το δις εξαμαρτείν ουκ ανδρός σοφού

Φίλοι μου, αν το "8 mile" δικαιούται το Όσκαρ της μεγάλης μπλόφας αυτής της εβδομάδας, το "Ξανά ανάλυσέ το" κερδίζει με το σπαθί του τον τίτλο της μεγάλης αρπαχτής. Χωρίς καν ένα προσχηματικό σενάριο και χωρίς καν μισή σταλιά πειστικής ιστορίας, αμήχανο, αγέλαστο και τρύπιο, καταλαμβάνει μία από τις πρώτες θέσεις στον κύκλο των ανύπαρκτων ταινιών.

Και το πιο κωμικό είναι πως όχι ένας αλλά τρεις, παρακαλώ, σεναριογράφοι εξάντλησαν το ταλέντο και το χιούμορ τους, προκειμένου να επινοήσουν αστεία που δεν καταφέρνουν ούτε καν την παροιμιώδη αφέλεια των Αμερικανών θεατών να γαργαλήσουν. Απόδειξη; Τα εισιτήρια. Ο λόγος είναι τόσο αυτονόητος, όσο είναι και η ερώτηση τι κάνει νιάου νιάου στα κεραμίδια. Έτσι και ρωτήσεις τον οποιοδήποτε αφελή και καλοπροαίρετο θεατή τι είδε στην οθόνη, κόβω τον σβέρκο μου πως το πρώτο πράγμα που θα σου πει είναι για τις μούτες του Ρόμπερτ Ντε Νίρο. Ένας "Ταξιτζής" σε ρόλο καραγκιόζη; Φοβάμαι ότι με τη φόρα που έχει πάρει θα τα γκρεμίσει όλα. Μακάρι να πέσω έξω. Μέχρι τότε, το μόνο που έχω να του διαμηνύσω είναι τέσσερις όλες κι όλες λέξεις: Κρίμα το μπόι σου!

Απλώς επίδειξη ύφους

Εβδομάδα αποτυχιών. Και από Χόλιγουντ και από τα ονόματα του εναλλακτικού κινηματογράφου. Τέταρτη αποτυχία το "Μάτι" - The Eye - των Κινέζων δίδυμων αδελφών Οξάιντ και Ντάνι Πανγκ. Αν ο Εγκογιάν χάνει χωρίς να το θέλει, αυτοί εδώ οι δύο Κινέζοι επιδίδονται αυτοβούλως και οικειοθελώς σε χαρακίρι. Διότι χωρίς στόρι και σασπένς, θρίλερ δεν γίνεται. Το ξέρει και το τελευταίο νήπιο της κινηματογραφικής υφηλίου. Και το στόρι των δύο Κινέζων αδελφών είναι τόσο ευάλωτο, όσο είναι το οποιοδήποτε σενάριο που υποβάλλεται στο Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου.

"Το μάτι". Η Κίνα δίνει εξετάσεις στο Χόλιγουντ

Δηλαδή κορίτσι που από δύο χρόνων πάσχει από καλπάζουσα μυωπία, ξαναβρίσκει την ελπίδα και το δικαίωμα στο φως ύστερα από μεταμόσχευση κερατοειδούς που της γίνεται. Όμως αντί να βλέπει… "βλέπει". Δηλαδή αντί να βλέπει αυτά που όλοι εμείς οι αρτιμελείς βλέπουμε γύρω μας, εκείνη "βλέπει" επερχόμενους θανάτους. Προκειμένου λοιπόν να βγει από τον εφιάλτη, ταξιδεύει μέχρι την Ταϊλάνδη με σκοπό να μάθει για τον δότη του… βλέμματός της. Για τον άνθρωπο που με τα μάτια του βλέπει τον θάνατο στους άλλους.

Μοναδική ιδιαιτερότητα των δύο Κινέζων σκηνοθετών είναι η επιδεξιότητα της μηχανής τους. Στο πρώτο μέρος παίζουν μινιμαλιστικά. Στο δεύτερο, μαξιμαλιστικά. Στο πρώτο, κυριαρχεί το μπάσο και το πιάνο. Στο δεύτερο, ο θόρυβος. Ωραία. Πέρασαν τις εξετάσεις τους και κάλλιστα μπορούν να οδηγήσουν το οποιοδήποτε σενάριο του Χόλιγουντ προς τα ταμεία. Αλλά το τίμημα είναι βαρύ. Κατάφεραν να αντιστρέψουν τον χρυσό κανόνα της τέχνης. Αντί από το χάος να προκύψει αρμονία, προκύπτει χάος χωρίς ίχνος αρμονίας. Εδώ που τα λέμε, τα 'θελε ο κ… τους.

Νύχτωσε…

Στον βυθό της λίστας μία ακόμα συμπαραγωγή του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου.

"Η τρίτη νύχτα". Έτσι τιτλοφορεί την τελευταία του… δημιουργία ο Δημήτρης Παναγιωτάτος. Στη θέση του θα έβαζα τη ρήση "τον αράπη κι αν τον πλένεις, το σαπούνι σου χαλάς". Αφού επί δύο ώρες επικρατεί άκρα του τάφου σιωπή με την εξής διάταξη. Δύο πρόσωπα (σε κάθε σκηνή πάντα ανά δύο) ανταλλάσσουν βαρύγδουπες, δραματικοφανείς ατάκες του στυλ "το μόνο πράγμα που άφησε σ' αυτό το σπίτι ήταν το κορμί του"! Τι συμβαίνει; Περίπου τίποτα. Ένα αεροσκάφος "χάνεται" και μια ανδρική φωνή αρχίζει να εκβιάζει κάποιους που εμπλέκονται σε οικονομικό σκάνδαλο. Αποτέλεσμα; Η Χατούπη να περιφέρεται με κομπινεζόν, ο Χατζησάββας να μπαινοβγαίνει με απορία βλέμματος του τύπου "τι στο διάολο κάνω εγώ εδώ μέσα", η Χριστίνα Θεοδωροπούλου να περιστρέφεται γύρω από την πισίνα της και η Ελεάνα Ταχιάου να κόβει βόλτες γύρω από το σκάφος της. Παιδιά, η λογική του κατήφορου είναι ο πάτος!

"Ο κόσμος της Σοφίας". Πρόκειται για προσπάθεια εικονογράφησης του ομότιτλου και ογκώδους βιβλίου του Jostein Gaader από τον Νορβηγό σκηνοθέτη Έρικ Γκούσταβσον. Το βιβλίο έκανε θραύση εξ αιτίας της ικανότητας του συγγραφέα να απλοποιεί με μυθιστορηματικό τρόπο μεγάλα φιλοσοφικά ρεύματα και να κάνει κατανοητές δυσκοίλιες ορολογίες. Έγινε πασίγνωστο στους γονείς και απολαυστικό σημείο επαφής των νέων με τη φιλοσοφία. Όμως μόνο ένας… τρελός θα επιχειρούσε να το κάνει ταινία. Με άλλα λόγια, καλές και τίμιες προθέσεις, αλλά συρρικνωμένο και ενίοτε ολίγον χαζοχαρούμενο αποτέλεσμα. Είναι με το μέρος της γνώσης, αλλά για παιδιά μιας άλλης εποχής.

Τα Oscar της εβδομάδας

Καλύτερης ταινίας: "Βροχή" της προηγούμενης εβδομάδας Σκηνοθεσίας: Το αυτό Ναυαγοσωστικού: Κέρτις Χάνσον (του "8 mile") Λευκής… ραπ: "8 mile" Ατάκας: "Είμαι λευκό ρεμάλι και το 'χω καμάρι" (Έμινεμ) Διασυρμού: Ρόμπερτ Ντε Νίρο Πανωλεθρίας: "Ξανά ανάλυσέ το" Καλών προθέσεων: "Ο κόσμος της Σοφίας" Αποτυχίας: "Αραράτ" Απογοήτευσης: Ατόμ Εγκογιάν (του Αραράτ) Ανυπαρξίας: "Η τρίτη νύχτα"