ΝΙΚΟΣ ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ "Μην πιστεύετε πάντα τα μάτια σας"!

Ο Έλληνας ερευνητής στο Μax Ρlanck της Γερμανίας, Νίκος Λογοθέτης, που βραβεύτηκε τις προάλλες με το βραβείο Βιοϊατρικής Louis-Jeantet, αναζητά ένα παράθυρο προς τη συνείδηση. Σχεδιάζει τους χάρτες του μυαλού, του βλέμματος, της ανθρώπινης αντίληψης, με τη βοήθεια 48… πιθήκων

ΛΑΜΠΡΙΝΗ ΣΤΑΜΑΤΗ

Τα αμφίσημα οπτικά ερεθίσματα είναι εικόνες σαν αυτές που συναντά κανείς συχνά στα έργα του Σαλβαδόρ Νταλί και άλλων, οι οποίες "διαβάζονται" με διαφορετικούς τρόπους από το βλέμμα. "Θέλουμε να μάθουμε τι συμβαίνει στον εγκέφαλο, τη στιγμή ακριβώς που ένας παρατηρητής αντιλαμβάνεται ότι το βάζο δεν είναι βάζο ή το πρόσωπο σε ένα έργο του Νταλί δεν είναι πρόσωπο", λέει ο Νίκος Λογοθέτης (κάτω), εξηγώντας το κίνητρο στα μέχρι σήμερα πειράματα και την ερευνητική του δουλειά

"Δεν μπορούμε ποτέ να έχουμε 100% εμπιστοσύνη σ' αυτό που βλέπουμε. Ούτε όταν βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας". Ο Νίκος Λογοθέτης γνωρίζει πόσα εκατομμύρια λεπτομέρειες υπάρχει πιθανότητα να πάνε στραβά. Χαμογελά πονηρά τις στιγμές που ο ίδιος ή κάποιος άλλος ψάχνει τα γυαλιά του ή τα κλειδιά, πάνω στο γραφείο. Γιατί ξέρει πως… "αν μετρήσω τις κινήσεις των ματιών θα αποδειχθεί πως έχουν πέσει πάνω στα γυαλιά ή τα κλειδιά περίπου 15 ή 20 φορές. Το σύστημα δέχεται την πληροφορία, αλλά δεν αρκεί αυτό για να την αξιοποιήσει. Πρέπει να συνεργαστούν δεκάδες άλλοι παράγοντες".

Εργάζεται με εικόνες αμφίσημες (αυτές που δεν επιτρέπουν στις προκαταλήψεις να επέμβουν). Ζητούμενο για τον Έλληνα ερευνητή στο Max Planck είναι να φωτίσει τους δρόμους που οδηγούν από το βλέμμα στη συνείδηση. Δημιουργώντας την υποδομή - τα εργαλεία που θα διευκολύνουν τους επιστήμονες του αύριο - και συγκεντρώνοντας τα πρώτα πειραματικά δεδομένα.

Οι επιστήμονες έχουν αφήσει εδώ και χρόνια πίσω την ιδέα πως ο εγκέφαλος αντιδρά μηχανιστικά σε ό,τι βλέπει. Απλή είναι μόνο η διαδικασία από τη στιγμή που μια εικόνα πέφτει πάνω στον αμφιβληστροειδή και μέχρι να φτάσει στο πίσω μέρος του ματιού. "Μόνο τότε η όραση λειτουργεί όπως μια φωτογραφική μηχανή", εξηγεί ο κ. Λογοθέτης. Η μεγάλη… περιπέτεια ξεκινά όταν η εικόνα φτάνει στον φλοιό του εγκεφάλου. "Εκεί, τα εγκεφαλικά κύτταρα ξεκινούν μια τρομακτική υπολογιστική διαδικασία. Η αρχική πληροφορία φτάνει "βρώμικη" στον εγκέφαλο. Τα νευρικά κύτταρα ξεκινούν να λύνουν τρομακτικά υπολογιστικά προβλήματα. Τίποτα δεν είναι αυτονόητο. Αν δεις τη γιαγιά σου, δεν θα εκπυρσοκροτήσουν αυτόματα τα κύτταρα εκείνα που θα την αναγνωρίσουν. Η αναγνώριση θα γίνει έπειτα από εκατομμύρια υπολογισμούς, στους οποίους συμμετέχει ολόκληρο το νευρωνικό δίκτυο. Κι είναι καταπληκτικό πόσα μπορεί να πάνε στραβά στη διαδικασία αυτή. Έτσι, ενδέχεται να συμβαίνουν χιλιάδες πράγματα ακριβώς μπροστά στα μάτια σου, αλλά τελικά να έχεις παντελή άγνοια γι' αυτά". Εδώ οι προκαταλήψεις είναι εξαιρετικά χρήσιμες - ίσως καθοριστικές. "Το όλο σύστημα έχει εξελιχθεί τόσο στη διάρκεια των τελευταίων εκατομμυρίων χρόνων, που έχει αναπτύξει δίκτυα ικανά να ενεργοποιηθούν άμεσα σε μια πολύ συγκεκριμένη υπόθεση για τον κόσμο". Οι επιστήμονες όμως δεν χρειάζονται "προκατασκευασμένες ιδέες". Αν θέλουν να καταλάβουν πώς αντιδρούν τα διάφορα εγκεφαλικά κύτταρα, πώς επεξεργάζονται και "ξεκαθαρίζουν" την πληροφορία που δέχονται με τη μορφή εικόνας, πρέπει πρώτα να διώξουν όλες τις εκ των προτέρων ερμηνείες. Όπλο τους σε αυτή την προσπάθεια είναι τα αμφίσημα οπτικά ερεθίσματα: εικόνες σαν αυτές που συναντά κανείς συχνά στα έργα του Σαλβαδόρ Νταλί και άλλων, οι οποίες "διαβάζονται" με διαφορετικούς τρόπους από το βλέμμα. "Θέλουμε να μάθουμε τι συμβαίνει στον εγκέφαλο, τη στιγμή ακριβώς που ένας παρατηρητής αντιλαμβάνεται ότι το βάζο δεν είναι βάζο ή το πρόσωπο σε ένα έργο του Νταλί δεν είναι πρόσωπο", λέει ο Νίκος Λογοθέτης, εξηγώντας το κίνητρο στα μέχρι σήμερα πειράματα και την ερευνητική του δουλειά.

Όχι πως ο Νίκος Λογοθέτης γνωρίζει πώς ακριβώς γίνονται αντιληπτά τα οπτικά ερεθίσματα. Όχι. Αυτό κανείς δεν το ξέρει ακόμη. "Νομίζουμε ότι βλέπουμε και καταλαβαίνουμε. Δεν είναι ακριβώς έτσι. Τα πειράματά μας δείχνουν πως στην πραγματικότητα δεν έχουμε ιδέα για το πώς δραστηριοποιούνται οι νευρώνες του εγκεφάλου που οδηγούν στη συνείδηση".

48 πίθηκοι "στελεχώνουν" το εργαστήριό του

Δεκαπέντε μεταδιδακτορικοί φοιτητές, δέκα που κάνουν το διδακτορικό τους, ένα ολόκληρο επιτελείο από ηλεκτρολόγους, μηχανολόγους, φυσικούς, χημικούς, ειδικούς στη φασματογραφική ανάλυση ή τη νευροχημεία εγκεφάλου και… 48 πίθηκοι στελεχώνουν το εργαστήριο του Νίκου Λογοθέτη, στο Ινστιτούτο Βιολογικής Κυβερνητικής του Max Planck. Η χρηματοδότηση δεν λείπει και το εργαστήριο θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα στον κόσμο. Κι ας αστειεύονται συχνά οι επιστήμονες και οι ερευνητές που εργάζονται εκεί, περιγράφοντας ένα "πιθηκοθέατρο" ή ένα "μικρό τσίρκο". Οι πίθηκοι σηκώνουν στις πλάτες τους ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της έρευνας και το κάνουν με τη θέλησή τους!

"Οι πίθηκοι ζουν σε εγκαταστάσεις πολλών τετραγωνικών - σ' έναν χώρο ειδικά διαμορφωμένο για πρωτεύοντα θηλαστικά, με δέντρα, κούνιες, σχοινιά, με σπηλιές για να κρύβονται", περιγράφει ο κ. Λογοθέτης. "Υπάρχουν άνθρωποι που ασχολούνται αποκλειστικά με την εκπαίδευσή τους, οι οποίοι φροντίζουν τα ζώα να περνούν καλά και να κάθονται με τη θέλησή τους στην καρέκλα μπροστά από μοχλούς και εικόνες, συμμετέχοντας στα πειράματα. Διαφορετικά, δεν θα μπορούσαμε να δουλέψουμε. Θα έπρεπε να τρέχουμε με ένα δίχτυ και να κυνηγάμε πιθήκους. Ούτε στις αντιδράσεις τους, κατά τη διάρκεια του πειράματος, θα μπορούσαμε να έχουμε εμπιστοσύνη". Τι ακριβώς κάνουν οι πίθηκοι; "Αναφέρουν με ακρίβεια τι βλέπουν, με αντάλλαγμα ένα ποτήρι φυσικό χυμό". Οι επιστήμονες; "Έχουμε τον τρόπο να επιβεβαιώσουμε πότε λένε την αλήθεια και πότε όχι, ενώ παράλληλα βλέπουμε και καταγράφουμε μέσω λεπτών ηλεκτροδίων τη δραστηριότητα των νευρώνων στις περιοχές εκείνες του εγκεφάλου που επεξεργάζονται τα οπτικά ερεθίσματα". Η διαμάχη και η γκρίνια για τη χρήση πειραματόζωων απασχολεί ώς ένα βαθμό τον κ. Λογοθέτη.

"Πράγματι, σε κάποια πειράματα υπάρχει βιαιότητα. Όμως οι ιστορίες τρόμου που ακούγονται ανήκουν σε άλλη εποχή.

Σήμερα, το 90% των εργαστηρίων σε Αμερική και Ευρώπη φροντίζουν ιδιαίτερα τα ζώα που χρησιμοποιούνται σε πειράματα".

Βραβείο επιβεβαίωσης

Ο 53χρονος Έλληνας, που έφυγε από την Ελλάδα αμέσως μόλις τελείωσε τις σπουδές του (στο Μαθηματικό του Πανεπιστημίου Αθηνών αρχικά, στο Τμήμα Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στη συνέχεια) αξιοποιεί την υψηλή τεχνολογία απεικόνισης για να σχεδιάζει τους… χάρτες του μυαλού, της οπτικής και της ανθρώπινης αντίληψης. Εκεί, στο Ινστιτούτο Βιολογικής Κυβερνητικής του Max Planck της Γερμανίας, από τη θέση του διευθυντή στο Τμήμα Φυσιολογία των Γνωστικών Διαδικασιών, η έρευνά του είναι από τις πλέον πρωτοποριακές στον κόσμο. Κι ως επιβράβευση στη δουλειά του ήρθε πρόσφατα το βραβείο Βιοϊατρικής Louis-Jeantet (Λουί-Ζαντέ) και το ποσόν των 400.000 ευρώ.