ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ

Από τον ορθολογισμό στην ιερότητα

Τι μπορεί να σημαίνουν ανταύγειες από φώτα "νέον" μαζί με σταυρούς και προσευχητάρια, όταν είναι εικαστικά έργα ενός κορυφαίου Ελληνοαμερικανού ζωγράφου, της σύγχρονης μινιμαλιστικής τέχνης;

ΧΑΡΗΣ ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ

Επίτοιχα ορθογώνια ή τραπέζια σχήματα, με πολύχρωμες ανταύγειες πίσω τους και πολλοί σταυροί σε διάφορες παραλλαγές. Ο μινιμαλιστικός χαρακτήρας των έργων του Στ. Αντωνάκου μας οδηγεί σε αισθήματα γαλήνης, ιερότητας, αλλά και μιας αόριστης αποφασιστικότητας

"Μπορεί να υπάρξει πραγματική τέχνη δίχως Πίστη;" αναρωτηθήκαμε πριν από μήνες με αφορμή την ελάχιστα αντιπροσωπευτική έκθεση "Θεολογίες" στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Αφετηρία μας το ότι για τον μοντέρνο καλλιτέχνη ο ανταγωνισμός με το Θείο είναι το εναρκτήριο ζήτημα ύπαρξής του, από τα χρόνια της Αναγέννησης, όταν "επαναστάτησε" και επέβαλε τη δική του εικόνα για τη ζωή, στη θέση της εκκλησιαστικής εικονογραφίας. Γνωστό επίσης ότι η θρησκευτικότητα διατηρήθηκε σ' όλους τους μετέπειτα αιώνες, είτε σαφώς (Μάλεβιτς, Μόντριαν, Ρουό κ.ά.) είτε έμμεσα, στον μύθο του καλλιτέχνη που σταυρώνεται (ακραίος εξπρεσιονισμός, ντανταϊσμός) για τα ιδανικά του.

Ανυπολόγιστες προεκτάσεις έχουν για τον πολιτισμό μας αυτά τα ζητήματα, αλλά ακόμη περιμένουν την έρευνά τους. Ήταν άραγε απλή παραίτηση από την κοσμική τέχνη η στροφή του Φ. Κόντογλου στην τυπική εικονογραφία των ναών ή μήπως κάτι ανάλογο με την παραίτηση του Μ. Ντισάν και τη δήλωσή του ότι "έκτοτε τέχνη είναι ό,τι κάνει η ίδια η ζωή"; Ήταν απλό μεροκάματο η εικονογράφηση από τους (τότε μοντέρνους) Σπ. Βασιλείου, Γ. Γουναρόπουλο, Σπ. Παπαλουκά κ.ά. ναών στη μεσοπολεμική Ελλάδα, ή μήπως ένα γεφύρωμα με διεθνή σημασία, αφού έγινε νωρίτερα από το αντίστοιχο εκκλησάκι του Μ. Ρόθκο ή του Λεκορμπιζιέ;

Με αφορμή τις προσφερόμενες εκθέσεις, τακτικά ψάχνουμε απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα, καθώς το θρησκευτικό στοιχείο υπήρξε και είναι βασικό στη πολιτισμική μας ιδιαιτερότητα, ιδίως στα χρόνια πριν (1832) και μετά (1992) το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, όταν δηλ. είμαστε οργανωμένοι σε κοινότητες μέσα σε πολυεθνικά κράτη. Και στα τελευταία δεκαπέντε χρόνια που ξαναγίνεται συντοπίτης μας, συνεχίζοντας να διακρίνεται στις ΗΠΑ και στον κόσμο ολόκληρο, ο Ελληνοαμερικανός Στήβεν Αντωνάκος μας προσφέρει χρήσιμα ερεθίσματα.

Αφαιρετικός ζωγράφος στη βάση του, εκφράζεται με τις ανταύγειες του "νέον", είτε σε επίτοιχα έργα είτε με επεμβάσεις στον χώρο (όπως π.χ. στο έργο του Μετρό, στους Αμπελοκήπους). Από πολύ νωρίς - πριν γίνουν της μόδας όσα λέει ο Χάντιγκτον για τη θρησκευτική βάση των πολιτισμών, παραλλάσσοντας τον Α. Τόιμπι - ο καλλιτέχνης ονόμαζε τα έργα του με ονόματα ορθόδοξων αγίων και το 1993 μεταμόρφωσε ένα φρούριο της Ρόδου σε ναό με τα έργα του τριγύρω. Αργότερα άρχισε να εκθέτει και αυτούσια αντικείμενα, συνδυάζοντας το μοντερνιστικό λεξιλόγιο των installations με εικόνες που θύμιζαν εικονοστάσια σε αγροτικά σπίτια - καντήλια, σταυρούς, μικροαναθήματα. Σήμερα, μαζί με τους κατά πολύ νεώτερους Μ. Σπηλιόπουλο, Χρ. Μποκόρο και εν μέρει τον Άγγ. Παπαδημητρίου, αποτελούν μια άτυπη ιδεολογική ομάδα η οποία αντιμετωπίζει το ρωμαίικο συναίσθημα χωρίς κόμπλεξ, όπως άλλωστε και ο Μπολτάνσκι το δικό του εβραϊκό.

Μικρή αναδρομική μοιάζει η νέα έκθεση στον "Αστρολάβο". Επίτοιχα ορθογώνια ή τραπέζια σχήματα, με πολύχρωμες ανταύγειες πίσω τους, προσευχητάρια και πολλοί σταυροί σε διάφορες παραλλαγές. Ως θέμα της έκθεσης δηλώνεται η απλότητα, και πράγματι ο μινιμαλιστικός χαρακτήρας επικρατεί ακόμη και στα προσευχητάρια που για εμάς εδώ παραείναι φορτισμένα με νόημα και προσωπική εμπειρία.

Βασικά μινιμαλιστικά στοιχεία είναι βέβαια το τετράγωνο (αναφορά στον πρωτοδιδάξαντα Κ. Μάλεβιτς, επίσης ορθόδοξο), η τομή κατακορύφου και οριζοντίας ευθείας (δηλ. ο σταυρός), καθώς και το απαυγάζον φως.

Δεν δηλώνεται μεν από τον Αντωνάκο, αλλά αυτή η συμπύκνωση προς την ολιγόλογη εικαστική διατύπωση είναι μια εκφραστική λακωνικότητα. Ας μου συγχωρεθεί που μοιάζει εξυπνάδα, αλλά πράγματι πολύ ταιριάζει να συμπεράνει κανείς ότι ο διεθνώς διακεκριμένος καλλιτέχνης βρίσκει τις ρίζες του, που δεν είναι άλλες από το Γύθειο Λακωνίας, τον τόπο όπου έζησε παιδί, πριν από τη Νέα Υόρκη.

Είτε λακωνικότητα είτε μινιμαλισμό το πει κανείς, αυτό το λιγόλογο δίνει στα έργα του ένα δυναμισμό. Στην ήσυχη και στοχαστική ατμόσφαιρα προσθέτει μια αόριστη μαχητικότητα. Και - όχι μόνο επειδή είναι καταξιωμένος ζωγράφος αλλά κι επειδή πιστεύει στα σύμβολά του - στην πανάρχαια ζυγαριά μεταξύ Ορθολογισμού και Πίστης, ρίχνει βάρος στη δεύτερη πλευρά, μετατρέποντας τα έργα κοσμικής τέχνης σε ιερά. Σαν προτεσταντικά μοιάζουν πάντως ή μάλλον σαν πρωτοχριστιανικά, πριν η ανθρώπινη μορφή γίνει το επίκεντρο της επίσημης θρησκευτικής ζωγραφικής.

INFO

Στήβεν Αντωνάκος, Αίθουσα Τέχνης "Αστρολάβος (Ξανθίππου 11, Δεξαμενή, τηλ. 210-7294342), έως 1η Μαρτίου.