Οι επιδημίες μπορούν ακόμη να αλλάξουν την Ιστορία!

Από τις μεταφυσικές φοβίες της μεσαιωνικής μάστιγας της πανώλους έως τις σύγχρονες προβλέψεις για τις πολιτικές επιπτώσεις της εξάπλωσης του ΑΙDS, οι επιδημίες κοστίζουν ανθρώπινες απώλειες, αλλά και επιφέρουν ιστορικούς μετασχηματισμούς. Η ιστορία των επιδημιών δείχνει ένα κρυφό μονοπάτι στην εξέλιξη του πολιτισμού και των γεωπολιτικών ισορροπιών

ΕΦΗ ΦΑΛΙΔΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΑ ΠΕΛΩΝΗ

Μέσα στο επόμενο τέταρτο του αιώνα το κέντρο της παγκόσμιας επιδημίας του AIDS αναμένεται να μετακινηθεί από την Αφρική στην Ευρασία (Κεντρική Ασία και Καύκασος). Ο απολογισμός των νεκρών στις τρεις μεγαλύτερες χώρες της ευρύτερης περιοχής - τη Ρωσία, την Ινδία και την Κίνα - θα μπορούσε να είναι συγκλονιστικός και ο αριθμός των φορέων μεγαλύτερος από τον σημερινό συνολικό αριθμό σε ολόκληρο τον κόσμο! Αν οι προβλέψεις επαληθευθούν, ο πλανήτης δεν θα ζήσει μόνο μια ανθρώπινη τραγωδία, αλλά και την αλλαγή των γεωπολιτικών ισορροπιών του διεθνούς συστήματος.

Η ασθένεια θα συρρικνώσει τα οικονομικά μεγέθη των μεγαλύτερων κρατών της περιοχής και θα αλλάξει την παγκόσμια στρατιωτική ισορροπία και ισορροπία ισχύος. Η Μόσχα, το Νέο Δελχί και το Πεκίνο θα μπορέσουν να αποτρέψουν την καταστροφή μόνο αν λάβουν δραστικά μέτρα. Αν, όμως, δεν το κάνουν; Δεν πρόκειται για σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά για έρευνα-πρόβλεψη του ειδικευμένου σε θέματα Δημογραφίας και Στρατηγικής Νίκολας Έμπερστατ (δημοσιεύθηκε ως βασικό θέμα στο προηγούμενο τεύχος της επιθεώρησης "Foreign Affairs"). Όσο για τον λόγο που μια τέτοια προοπτική θα απειλούσε την ισορροπία του κόσμου - ο διδάσκων σήμερα Πολιτική Οικονομία στο American Enterprise Institute και ειδικός σύμβουλος στο αμερικανικό γραφείο Ασιατικής Έρευνας Νίκολας Έμπερστατ εξηγεί στα "ΝΕΑ" ότι η περιοχή αυτή δεν είναι και τόσο αδιάφορη…

"Η Ευρασία είναι το σπίτι της πλειονότητας του παγκόσμιου πληθυσμού: πέντε στους οκτώ ανθρώπους του πλανήτη ζουν εκεί. Επιπλέον, στρατιωτικά, διαθέτει τέσσερις στους πέντε πολυπληθείς στρατούς του κόσμου και τέσσερα από τα επτά δηλωμένα πυρηνικά κράτη", λέει. Κι αν αυτά δεν είναι αρκετά για να πεισθούν οι χώρες αυτές να λάβουν μέτρα, οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους…

Στη Ρωσία, η ειδική υπηρεσία του ΟΗΕ UNAIDS εκτιμά ότι οι φορείς ήταν 700.000 το 2001, ενώ αμερικανικές υπηρεσίες ανεβάζουν σήμερα τον αριθμό μεταξύ ενός και δύο εκατομμυρίων. Στην Ινδία, κατά την ίδια εκτίμηση, γίνεται λόγο για τέσσερα εκατομμύρια φορείς το 2001, αλλά τον περασμένο Αύγουστο ο υπουργός Υγείας της χώρας, Σατρουγκάν Σινχά, επιβεβαίωσε δημοσίως ότι ο αριθμός είναι μεγαλύτερος! Στην έκθεση του ΟΗΕ για το AIDS (2002) γίνεται λόγος για 1,5 εκατομμύριο φορείς του ιού στην Κίνα, ενώ αμερικανικές υπηρεσίες εκτιμούν ότι ο αριθμός μπορεί να φθάνει τα δύο εκατομμύρια. Αν, μάλιστα, λάβει κανείς υπ' όψιν δυσοίωνες προβλέψεις και το δημοσίευμα των "New York Times" του περασμένου Ιουνίου, σήμερα υπάρχουν έξι εκατομμύρια (!) φορείς στην Κίνα. Στη νόσο του 21ου αιώνα που είναι το AIDS, η Ιστορία έχει να αντιπαραβάλει τον Μαύρο Θάνατο, τη μεγάλη επιδημία βουβωνικής πανώλους που έπληξε μεγάλες ζώνες της Ασίας και τη μεσαιωνική Ευρώπη, τον 14ο αιώνα, αποδεκατίζοντας τον πληθυσμό της, ο οποίος χρειάστηκε δύο αιώνες για να ανακάμψει δημογραφικά.

Το AIDS απειλεί Κίνα, Ινδία, Ρωσία

Ο Νίκολας Έμπερστατ διδάσκει Πολιτική Οικονομία στο American Enterprise Institute και είναι σύμβουλος στο αμερικανικό γραφείο Ασιατικής Έρευνας, ειδικευμένος σε θέματα Δημογραφίας και Στρατηγικής

Ο Νίκολας Έμπερστατ δημιούργησε ένα μοντέλο πρόβλεψης, συνδυάζοντας την ασθένεια με την οικονομία. "Στηρίχτηκα στη μεγάλη σύνδεση που υπάρχει στον σύγχρονο κόσμο μεταξύ υγείας και παραγωγικότητας", εξηγεί στα "ΝΕΑ". Οι χώρες που επέλεξε αποτελούν "εικονογράφηση του προβλήματος". "Το AIDS ήταν καταστροφή για την Αφρική. Όμως, η Αφρική δεν παίζει σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια οικονομία, ούτε στην παγκόσμια ισορροπία ισχύος. Αντίθετα, καθετί που επηρεάζει τις αποκαλούμενες "μεγάλες δυνάμεις", έχει πολιτικές συνέπειες".

Μέχρι στιγμής, λέει, η επιδημία της Κίνας είναι διαφορετική. Και αυτό επειδή πρόκειται "για αγροτική επιδημία". "Ενώ σε άλλες χώρες το AIDS ήταν επιδημία της πόλης, στην Κίνα τα περισσότερα κρούσματα σημειώθηκαν στις αγροτικές περιοχές.

Αγροτικές περιοχές

Οι άνθρωποι εκεί είναι φτωχοί και λιγότερο μορφωμένοι. Είναι, όμως, αδύνατο να περιορισθεί ο ιός στην εξοχή. Οι άνθρωποι μετακινούνται προς τις πόλεις και είναι θέμα χρόνου να μετατραπεί σε αστική επιδημία. Μόλις η επιδημία μεταφερθεί στις παράκτιες περιοχές, ο οικονομικός αντίκτυπος θα είναι τεράστιος στους υπερπόντιους πληθυσμούς. Το επενδυτικό κλίμα θα αλλάξει και αυτό θα επηρεάσει την εμπιστοσύνη στην αγορά και τα επενδυτικά προγράμματα". Όσο για τη στρατιωτική ισχύ, "ο στρατός εξαρτάται από την οικονομική ισχύ.

Όταν περιορίζεται η μία συνιστώσα, περιορίζεται και η άλλη. Η δυναμικότητα του στρατού θα επηρεαστεί. Υπάρχει, όμως, και η άλλη διάσταση: η κοινωνική ένταση και η ανησυχία που θα προκαλούσε μια τέτοια επιδημία θα μείωναν τις υπερπόντιες δυνατότητες του στρατού".

Αλλά και η περίπτωση της Ρωσίας έχει τη δική της ιδιαιτερότητα: "Η κοινωνική κατάρρευση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ήταν διαφορετική, σε σχέση με άλλες περιοχές του σοβιετικού μπλοκ. Ακόμα και νωρίτερα, η Ρωσία ήταν ο παράδεισος των αλκοολικών. Και αυτό ίσως να εξηγεί και άλλα "πάθη", όπως την ταχύτατη αύξηση σε αφροδίσια νοσήματα και την εξάπλωση της πορνείας και του εμπορικού σεξ. Οι πληθυσμοί αυτοί θα μπορούσαν να μεταναστεύσουν στη Δυτική Ευρώπη και να προκαλέσουν ακόμα μεγαλύτερη εξάπλωση", καταλήγει.

"Η κρίση τώρα αρχίζει"

Αν ληφθούν υπ' όψιν όλα τα στοιχεία, λέει ο Νίκολας Έμπερστατ, η κρίση του ιού στις τρεις χώρες μόλις τώρα αρχίζει… Και εκτιμάται ότι μέχρι το 2025 ο πληθυσμός των φορέων στη Ρωσία, την Ινδία και την Κίνα θα ξεπεράσει τον σημερινό παγκόσμιο αριθμό. Σύμφωνα με ένα άλλο σενάριο του κ. Έμπερστατ, μια πιο… ήπια πρόβλεψη κάνει λόγο για 43 εκατομμύρια θανάτους στις τρεις χώρες έως το 2025! Καθώς το AIDS πλήττει κυρίως τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, οι θάνατοι των ανθρώπων ηλικίας 15 έως 64 ετών θα οδηγήσουν σε μείωση του ΑΕΠ κατά 40% γι' αυτές τις τρεις χώρες.

Από τη λέπρα έως τον Μαύρο Θάνατο

Λεπτομέρεια από τον "Θρίαμβο του Θανάτου" (περ. 1340), του Buonamico Buffalmacco. Στη συγκεκριμένη τοιχογραφία από το Campo Santo της Πίζας, απεικονίζεται η επιδημία πανώλου που αφάνισε τα 2/3 της Ευρώπης τον 14ο αιώνα

Κάθε αιώνας και κάθε ιστορική στιγμή έχουν τις δικές τους ασθένειες. Και με αυτήν την έννοια αναφερόμαστε σε επιδημικές καταστάσεις τις οποίες οι άνθρωποι δεν μπορούσαν παρά να αντιμετωπίσουν ως το πεπρωμένο τους, από το οποίο δεν ξέφυγαν, καθώς δεν είχαν τα μέσα, τις γνώσεις και τις επιστημονικές απαντήσεις.

Με αυτόν τον συλλογισμό, ο καθηγητής Ιστορικής Γεωγραφίας - Δημογραφίας του Τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, Δημήτρης Ανωγιάτης - Πελέ, εξηγεί ότι "η ανθρωπότητα αντιμετώπισε διαφορετικές επιδημικές νόσους, για τις οποίες διαμόρφωνε μία αντίληψη που αντανακλούσε το πολιτισμικό υπόβαθρο της εποχής.

Έτσι, η αρχαιότητα σημαδεύτηκε από τη λέπρα, ενώ ο Μεσαίωνας από την πανώλη. Ασθένεια, σημειώνει ο κ. Ανωγιάτης - Πελέ, που προκάλεσε την τραγική αντίληψη της ζωής ως μιας συλλογικής τιμωρίας, προερχόμενης από τον Θεό. Στη συνέχεια, τον 16ο αιώνα, μετά την ανακάλυψη της Αμερικής, ο μοντέρνος κόσμος διακατέχεται από ηθική και πνευματική κρίση. Είναι η εποχή κατά την οποία τα ελευθέρια ήθη, τα ταξίδια πέρα από τον Ατλαντικό και οι περιπέτειες των ναυτικών θα φέρουν στην Ευρώπη, εκτός από χρυσό, νέα φυτά και εξουσία και τη "νόσο των ταξιδιωτών", όπως αποκαλεί ο ιστορικός Καρλ Σούτχοφ τη σύφιλη.

Η φυματίωση

Ο χρόνος κυλάει, φτάνει στον 19ο αιώνα, και οι άνθρωποι γνωρίζουν τον ρομαντικό έρωτα αλλά και την κοινωνική μιζέρια που προκαλεί η γέννηση της χρήσης των μηχανών. Αυτές οι ρομαντικές καρδιές που ψυχορραγούν από ατελέσφορους έρωτες και πνίγονται στο ρεύμα της βιομηχανικής εποχής, δέχονται το χτύπημα της φυματίωσης που τους κόβει την ανάσα. Μέχρι που στον 20ό αιώνα η επιστήμη είναι σε θέση να καταπολεμήσει τις θανατηφόρες ασθένειες και να επιμηκύνει τον χρόνο ζωής των ανθρώπων. Αυτή, όμως, η επιμήκυνση θα στιγματιστεί από τον καρκίνο, επισημαίνει ο Μαρσέλ Σαντράιγ στην "Πολιτισμική Ιστορία των Ασθενειών" (Εκδ. Pivot). Μία ασθένεια που, αν και γνωστή, θα συνδέσει τις αιτίες εμφάνισής της με τη μόλυνση του περιβάλλοντος και άλλες οικολογικού χαρακτήρα επιθέσεις.

Όσο για τον Μαύρο Θάνατο, που έπληξε τον πληθυσμό της μεσαιωνικής Ευρώπης, ξέσπασε το 1347 στην Κωνσταντινούπολη, ερχόμενος από την Κίνα, όπου δεξαμενή του μικροβίου ήταν ένα τρωκτικό του Θιβέτ, το οποίο κυνηγούσαν για την πολύτιμη γούνα του.

Από την Πόλη

Από την Κωνσταντινούπολη και μέσω των εμπορικών θαλάσσιων δρόμων και των μολυσμένων ποντικών που παρεισέφρεαν στα αμπάρια των πλοίων, καθώς και των μολυσμένων ψύλλων που έβρισκαν φιλοξενία στα υφασμάτινα ασιατικά εμπορεύματα, η πανώλη έπιασε λιμάνι στη Γένοβα το 1349 και εξαπλώθηκε στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο, την Ιταλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Αγγλία, την Ισπανία, τις παραδουνάβιες περιοχές. Μέχρι το 1350 ο Μαύρος Θάνατος είχε επισκεφθεί και τη Βόρεια Ευρώπη, το Λονδίνο, το Μπρίστολ, τη Σκανδιναβία, αφανίζοντας κατά 35-40% την πολυπληθή Ευρώπη, παραλείποντας μόνο τις πόλεις της Φλάνδρας και του Μιλάνου, καθώς και την περιοχή της Βοημίας.

Αφανίστηκαν τα 2/3 της Ευρώπης

Τον 14ο αιώνα ο Μαύρος Θάνατος έπληξε κυρίως τους κατοίκους των πόλεων, λόγω της πληθυσμιακής συγκέντρωσης και των κακών συνθηκών υγιεινής. Τα δύο τρίτα του ευρωπαϊκού χώρου, αναφέρει ο Φερνάν Μπροντέλ στο έργο του "Η Μεσόγειος", χάθηκαν με την πανώλη. "Παρ' όλο που δεν υπάρχουν ακριβή νούμερα", σημειώνει ο καθηγητής Ιστορικής Γεωγραφίας - Δημογραφίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Δημήτρης Ανωγιάτης - Πελέ, "και οι εκτιμήσεις είναι ποιοτικές, προερχόμενες από τις πηγές και τις μαρτυρίες της εποχής, η επιδημική αυτή νόσος επηρέασε τόσο την οικονομία όσο και την τέχνη και το πνεύμα της μεσαιωνικής Ευρώπης". Ο Μαύρος Θάνατος θεωρείται από τους ιστορικούς τού παρόντος ότι επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης. Εξαιτίας αυτής της δημογραφικής κάμψης, το φεουδαρχικό καθεστώς συρρικνώθηκε, ενώ η οικονομία του χρήματος και η μισθωτή εργασία έκαναν την εμφάνισή τους. Ωστόσο, η πανώλης δεν είναι η μόνη υπεύθυνη γι' αυτές τις ανθρώπινες απώλειες.

Από το μέσον του 14ου αιώνα οι κάτοικοι της Γηραιάς Ηπείρου ταλαιπωρήθηκαν από παγωμένους χειμώνες, πενιχρές σοδειές και μεγάλες σιτοδείες. Η πείνα προετοίμαζε τη νόσο ώστε να γίνει από ενδημική επιδημική, καθώς έπληττε εξασθενημένους οργανισμούς. Και όπως γράφει ο Ανιόλο ντι Τούρα από τη Σιένα: "Ο πατέρας εγκατέλειπε το παιδί του, η σύζυγος τον άντρα, τα αδέλφια το ένα το άλλο, καθώς η ασθένεια φαίνεται ότι χτυπούσε με μία ανάσα και ένα βλέμμα. Και έτσι πέθαιναν. Ούτε βρισκόταν κανείς για να θάψει τους νεκρούς, επί πληρωμή ή έστω φιλικά. Σε πολλά μέρη στη Σιένα είχαν ανοιχτεί μεγάλα χαντάκια, όπου έριχναν τους πεθαμένους. Και πέθαιναν κατά εκατοντάδες, νύχτα και μέρα, και τους σκέπαζαν με χώμα. Και όταν τα χαντάκια γέμιζαν, άνοιγαν άλλα. Εγώ, ο Ανιόλο ντι Τούρα, έθαψα τα πέντε παιδιά μου με τα χέρια μου. Και πέθαναν τόσοι πολλοί, που όλοι πίστευαν ότι ήταν το τέλος του κόσμου".

Πρωινό με φίλους, δείπνο με… προγόνους

Ο Βοκκάκιος, γράφει στο "Δεκαήμερό" του για την εποχή του Μαύρου Θανάτου ότι εκείνο τον καιρό ήταν πιθανό κάποιος να πάρει το πρωινό του με τους φίλους του και το βραδινό του με τους προγόνους του. Ενώ ο Πετράρχης στις Επιστολές του τονίζει πως: "Όταν συμβουλεύεσαι σχετικά με την αρρώστια τους ιστορικούς, αυτοί μένουν άφωνοι. Είναι προτιμότερο να αγνοήσεις τους γιατρούς, γιατί είναι αποβλακωμένοι. Και αν απευθυνθείς στους φιλοσόφους, αυτοί σηκώνουν τους ώμους και με το δάχτυλο στα χείλη τους σου επιβάλλουν τη σιωπή".

"Αργεί η θεραπεία…"

Θεραπεία για το AIDS δεν υπάρχει "και, απ' ό,τι φαίνεται, δεν θα έχουμε θεραπεία μέσα στα επόμενα χρόνια. Γίνεται λόγος για εμβόλιο, αλλά δεν το έχουμε δει ακόμα και κανένας δεν μιλάει για 100% αποτελεσματικότητα. Μέχρι λοιπόν να βρεθεί η θεραπεία, η μόνη ελπίδα που έχουμε είναι η πρόληψη, ή η διατήρηση των νοσούντων στη ζωή με φάρμακα, που για τις φτωχές χώρες είναι απλησίαστη οικονομικά".

Αυτό, όμως, δεν είναι το χειρότερο… "Το κακό είναι ότι, ενώ οι περισσότερες επιδημίες εξαπλώνονται σε μερικές εβδομάδες, το AIDS είναι μια αργή επιδημία που μπορεί να πάρει πολλές γενιές. Αυτός είναι και ο λόγος που έχει τόσο τρομακτικές επιπτώσεις. Αν δεν συμβεί κάποιο τρομακτικό ιστορικό γεγονός, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι η πρόληψη και μια ιατρική ανακάλυψη… ".