Τρεις εκδόσεις φέρνουν τον ξύλινο κούκλο στην επικαιρότητα

Πινόκιο x 3

Μια τριπλέτα εκδόσεων, με ολόφρεσκη μετάφραση, έρχεται να μας υπενθυμίσει το πρωτότυπο κείμενο του Πινόκιο, καθώς και το αρχικό του μήνυμα. Αξίζει να στρέψουμε πάλι την προσοχή μας στον ξύλινο κούκλο.

ΠΕΤΡΟΣ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ

"Τα ψέματα, παιδί μου, φαίνονται αμέσως, γιατί υπάρχουν δύο ειδών: υπάρχουν τα ψέματα που έχουν κοντά πόδια και τα ψέματα που έχουν μακριά μύτη. Τα δικά σου είναι από εκείνα που έχουν μακριά μύτη". Γνωμάτευση της Νεράιδας που, στο παραμύθι, αντικαθιστά τη μητέρα. Εντούτοις, η μύτη που μακραίνει, όποτε ο Πινόκιο ψεύδεται, δεν είναι το κυρίαρχο μοτίβο στο βιβλίο του Κολόντι - ούτε και στην παραλλαγή του Ντίσνεϊ. Γιατί επισκίασε τις άλλες επινοήσεις του συγγραφέα; Ίσως επειδή εκφράζει τον ενδόμυχο φόβο κάθε παιδιού ή ενηλίκου: την αποκάλυψη του ψέματος. Ο Ιταλός δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Κάρλο Κολόντι, εθελοντής στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, στράφηκε προς την παιδική λογοτεχνία σε ώριμη ηλικία.

Πενήντα τεσσάρων χρόνων, το 1880, δημοσιεύει σε συνέχειες στην "Εφημερίδα των Παίδων" την "Ιστορία ενός Κούκλου". Το βιβλίο, υπό τον οριστικό τίτλο "Οι περιπέτειες του Πινόκιο", εκδίδεται έναν χρόνο αργότερα και γίνεται αμέσως ανάρπαστο. Το 1940, έπειτα από επίπονη εργασία δύο χρόνων, ο Ουόλτ Ντίσνεϊ παρουσιάζει την κινηματογραφική του διασκευή. Χρησιμοποιεί καινοτόμες τεχνικές, που λύνουν δυσεπίλυτα προβλήματα - όπως την απόδοση της ζωής στον βυθό, όταν ο Πινόκιο αναζητεί το θαλάσσιο κήτος. Η εξαιρετική κατά τ' άλλα ταινία μένει ελάχιστα πιστή στο βιβλίο. Τα περισσότερα από τα επεισόδια-κεφάλαια απαλείφονται, ενώ χαρακτήρες που στο πρωτότυπο εμφανίζονται περιστασιακά ή καθόλου - ο γρύλος Τζίμινι, ο γάτος Φίγκαρο - εδώ πρωταγωνιστούν ή συμπρωταγωνιστούν. Ο κόσμος των ενηλίκων - απειλητικός και στον Κολόντι - προσλαμβάνει στον Ντίσνεϊ εφιαλτικές διαστάσεις. Μακριά από το σπίτι ή το σχολείο - τα μοναδικά καταφύγια - ελλοχεύει κάθε λογής κίνδυνος.

"Είχα να τον διαβάσω από παιδί", μας λέει ο Ανταίος Χρυσοστομίδης, που υπογράφει τη μετάφραση και στις τρεις εκδόσεις. "Μου ανακίνησε το ενδιαφέρον ο Αντόνιο Ταμπούκι. Ένας ξύλινος Πινόκιο ήταν το πρώτο δώρο που μου έκανε. Ο Ταμπούκι θεωρεί τον Πινόκιο ως τον πιο σημαντικό και τον πιο αντιπροσωπευτικό λογοτεχνικό ήρωα της Ιταλίας, ως αρχέτυπο του προοδευτικού Ιταλού - του μονίμως αδικημένου, του καλόκαρδου και του φαφλατά. Παρότι ο Κολόντι απευθύνεται στα παιδιά, το βιβλίο του δεν είναι γραμμένο με παιδική αφέλεια - η γλώσσα του είναι πεποιημένη, στιλίστικη, προπομπός του σύγχρονου ύφους. Το βιβλίο δεν ενσταλάζει τον φόβο, όπως τον ενσταλάζει η ταινία. Υμνεί τη χαρά της ζωής. Ο Πινόκιο δεν είναι καθολικός. Δεν έχει συναίσθηση της αμαρτίας, ούτε ωριμάζει μέσω της μετάνοιας. Ωριμάζει μέσω της αλληλεγγύης".

Η τριπλή έκδοση ήταν ιδέα του Θανάση Καστανιώτη, ως απόπειρα ν' αγγίξει το ίδιο κείμενο τριών ειδών αναγνώστες. Η έκδοση με την εικονογράφηση του Ματσάντι, χρονολογημένη από το 1883 - ενόσω ακόμη ζούσε ο Κολόντι -, αποτελεί το σταθερό πλαίσιο αναφοράς. Η εικονογράφηση της Νόνκα Πετκόβα είναι μια καλαίσθητη - όσο και δύσκολη - προσπάθεια για να κερδηθεί η ανταπόκριση της κατ' εξοχήν τρυφερής ηλικίας, εκείνης που είναι εμποτισμένη από το ντισνεϊκό στερεότυπο. Όσο για το εφηβικό κοινό, το αναλαμβάνει μια ιδιόμορφη έκδοση σε κόμικ, εγκεκριμένη από το Εθνικό Ίδρυμα Κάρλο Κολόντι. Η τελευταία εκδοχή - που περιλαμβάνει, σημειωτέον, πλήρες και αναλλοίωτο το κείμενο του πρωτοτύπου - ξεσήκωσε αρχικά αντιδράσεις στην Ιταλία, αλλά τελικά κατέκτησε και τους πιο δύστροπους με την αισθητική της αρτιότητα.