Οι μεταμφιέσεις του Ξέρξη

Μέρες που είναι και μέρες που έρχονται, παρ' όλα όσα λέγονται, πως δηλαδή οι αναλυτές των μεγάλων δυνάμεων μελετούν και διδάσκονται από τους αρχαίους, τον Θουκυδίδη, τον Ηρόδοτο και τα ρέστα, καλόν είναι να θυμηθούμε πώς είδαν οι μεγάλοι ποιητές τούς αλαζόνες ηγέτες και πώς εσχολίασαν, έκριναν, συχνά διεκτραγώδησαν, ακόμα και χλεύασαν ή θρήνησαν τα καταστροφικά αποτελέσματα των επηρμένων ενεργειών τους

ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Όταν ο Αισχύλος ανεβάζει τους "Πέρσες" στην Αθήνα, το 472 π.Χ., οκτώ χρόνια μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, για να αποφύγει την κολακεία των παρόντων στο θέατρο ηγετών της Νίκης και των αυτοπτών μαρτύρων θεατών μετατοπίζει τον τόπο της τραγωδίας στα Σούσα. Διεκτραγωδεί τον θρήνο και την απελπισία των ηττημένων. Οι Αθηναίοι βλέπουν στη σκηνή τον Ξέρξη κουρελή και αξιοθρήνητο να ελεεινολογείται από τον προδομένο χορό των γερόντων στον εξόδιο σπαρακτικό κομμό.

Ας πούμε όμως τα πράγματα με το όνομά τους. Σε ποιους απευθύνεται ο Αισχύλος; Ποιους θέλει να ειδοποιήσει, ποιους να διδάξει πού οδηγεί η αλαζονεία της εξουσίας, πού ο αυταρχισμός και το ανεξέλεγκτο των αποφάσεων των αρχηγών; Κανείς Πέρσης ποτέ ούτε άκουσε ούτε είδε τους "Πέρσες" του Αισχύλου που παίχτηκαν για μία μόνο φορά στην Αθήνα, στα μεγάλα Διονύσια του 472 π.Χ.

Ο μεγάλος ποιητής, ναυμάχος και ο ίδιος και συνειδητός πολίτης, καταθέτει στο κοινόν του Άστεως ένα π α ρ ά δ ε ι γ μ α. Μια ταυτότητα που, ως γνωστόν, ισχύει για πάσα τιμή. Ιδού, τους λέει, πού οδηγεί η τύφλωση, η ασέβεια, η αμετρία, το ανισόρροπο ήθος, η υπέρβαση των ορίων και του φυσικού κανόνα και της ηθικής τάξης και της κοινής λογικής. Ο αλαζόνας ηγέτης Ξέρξης πήρε στον λαιμό του λαούς ολόκληρους, έκλεισε σπίτια, ορφάνεψε οικογένειες, άδειασε από ανδρικές κεφαλές τα συζυγικά προσκέφαλα. Είναι συνταρακτικά τα σχετικά χορικά της τραγωδίας. Αλλά και πέρα από τις επιπτώσεις πάνω στην προσωπική ζωή των νεκρών, η ίδια η πολιτεία έχασε την αξιοπιστία της, αμαυρώθηκε το διεθνές της κύρος και έδωσε ευκαιρία στους εσωτερικούς της αντιπάλους να αναπτύξουν δράση και να διαδηλώσουν τις αμφισβητήσεις τους.

Φυσικά, ο Αισχύλος στους Αθηναίους απευθύνεται, ως οξυδερκής παρατηρητής των ανθρωπίνων, ως ευαίσθητος και βαθύς γνώστης των συμπεριφορών που διέβλεπε πως η νικήτρια Αθήνα άρχισε να συγκροτείται ως ηγεμονίδα πόλη, ως δυναμικός πόλος έλξης συμμαχικών δυνάμεων, ως ναυτική υπερδύναμη με εγκυμονούσες αυταρχικές συμπεριφορές. Διέβλεπε πως είχε αρχίσει να εμφανίζει φαινόμενα αλαζονείας, αυταρχισμού και δογματικού ηγεμονισμού. Και προειδοποιούσε με το τραγικό του παράδειγμα. Είναι σαν να τους έλεγε πως ο Ξέρξης είναι ένα μοντέλο. Ένα συχνά επαναλαμβανόμενο δείγμα, πως ανάλογες ενέργειες οδηγούν σε ανάλογα αποτελέσματα. Κανείς δεν τον άκουσε· αν άκουσαν ποτέ στους αιώνες τούς προφήτες και τους ποιητές.

Σε τριάντα χρόνια η Αθήνα θα εξελιχθεί σε υπερδύναμη. Θα συγκροτήσει συμμαχίες, θα καθυποτάξει ακόμη και με σφαγές (δες Μήλο) κάθε φιλελεύθερη και ανεξάρτητη φωνή, στέλνει εκστρατευτικά σώματα ενισχυμένα με τη συνδρομή του στόλου σ' ολόκληρη τη γνωστή επικράτειά της, σώματα που προστατεύουν τα οικονομικά της συμφέροντα, που αφαιμάσσουν τους οικονομικούς πόρους των συμμάχων εξασφαλίζοντας μεγάλη και ποικίλη αγορά στη Μητρόπολη. Όταν επέρχεται η σύγκρουση με το αντίπαλο πολιτικό, πολιτιστικό και οικονομικό μέγεθος, τη Σπάρτη, η Αθήνα οδηγείται από αλαζόνες ηγέτες (Κλέων, Αλκιβιάδης) στην απόλυτη καταστροφή. Η αρχή έγινε με την άκριτη, παράλογη σχεδόν εκστρατεία στη Σικελία, όπου το άνθος της αθηναϊκής νιότης μαζί με τους επικεφαλής πέθανε σπάζοντας πέτρες στα νταμάρια των Συρακουσών. Το τέλος είναι σχεδόν αντιγραφή τής εξόδου των "Περσών". Η ηττημένη Αθήνα υποχρεούται από τους νικητές υπό τους ήχους μουσικών οργάνων να γκρεμίσει τα τείχη της, να ταπεινωθεί, να δεχθεί κατοχικά στρατεύματα των νικητών και, εν τέλει, να περιπέσει σε ανυποληψία και ιστορική νεκροφάνεια.

Ο Αισχύλος είχε προδιαγράψει την πορεία. Κανείς δεν τον άκουσε. Αλλά, βεβαίως, το αισχυλικό παράδειγμα ισχύει για όλες τις εποχές. Αλλάζει κάθε φορά η τιμή της ταυτότητας του Χ αλαζόνα ηγέτη. Ήταν διαφορετική η πορεία του Ναπολέοντα; Ένας προικισμένος στρατιωτικός ηγέτης που με τα δημοκρατικά ιδεώδη ως σημαία, ηγέτης των "ξεβράκωτων", σαρώνοντας την Ευρώπη συγχρόνως τρέφει το εγώ του και φουσκώνει το μπαλόνι της αλαζονείας του. Αυτοανακηρύσσεται αυτοκράτορας και η μοίρα τού επεφύλαξε δύο αισχυλικές τραγικές εξόδους. Δίκην Ξέρξη επιστρέφει ταπεινωμένος επικεφαλής νεκρών και κουρελήδων από τη Μόσχα και ξανά πάλι αξιοθρήνητος και απομονωμένος, περιφρονημένος και εμπτυόμενος ηττημένος του Βατερλώ.

Μικρότερος αλλά εξίσου αλαζόνας στρατηγός ο Δράμαλης σάρωσε το 1822 χωρίς έλεος τις περιοχές απ' όπου περνούσε και ταπεινώθηκε στα Δερβενάκια, με αποτέλεσμα μετά την αρχική πανωλεθρία να δέχεται συνεχώς υποχωρώντας ανελέητα χτυπήματα ώστε μέσα σε είκοσι ημέρες να πεθάνει ανυπόληπτος στην Κόρινθο από τη λύπη του!

Ποιος δεν έχει μέσα από τα πλούσια ντοκουμέντα της εποχής παρακολουθήσει την Άνοδο και την Πτώση του Αδόλφου Χίτλερ. Τον είδατε αλαζόνα σε ανοιχτό αυτοκίνητο να παρελαύνει στο Παρίσι περνώντας κάτω από την Αψίδα του Θριάμβου. Τον είδατε να πυροβολεί με τον παραληρηματικό του λόγο τα πλήθη στη Νυρεμβέργη. Επιβήτορας των μαζών, τον είδατε να μπαίνει στη Βιέννη. Αλλά πώς μπορεί κανένας να ξεχάσει εκείνο το αξύριστο ανθρωπάκι με ανεβασμένους τους γιακάδες του αμπέχονου, με το απελπισμένο θολό, τρελό μάτι, όταν οι Σύμμαχοι έχουν μπει πια στο Βερολίνο, να μοιράζει όπλα σε παιδάκια δέκα χρόνων πριν καταπιεί ταπεινωμένος και θεομόναχος το υδροκυάνιο, επαληθεύοντας την ταυτότητα του Αισχύλου. Δεν θα κουράσω με άλλα παραδείγματα. Είναι διδακτικό αυτό το παιχνίδι, ανατρέξτε στην Ιστορία και ανακαλύψτε πόσες φορές επαληθεύτηκε ο κανόνας των Περσών. Πόσα ονόματα πήρε ο Ξέρξης μέσα στους αιώνες. Αλλά, είπαμε, οι ποιητές ποτέ δεν εισακούσθηκαν. Πρόσφατα επανακυκλοφόρησε αλογόκριτο και πλήρες το αριστούργημα "Αποκάλυψη τώρα". Είναι οι "Πέρσες" των Αμερικανών. Μήπως το πήρε κανένας στα σοβαρά; Τιμήθηκε ως έργο τέχνης από τους φανατικούς του σινεμά και από το διεθνές κινηματογραφόφιλο κοινό. Ποιος το είδε σαν πολιτική πράξη, σαν μάθημα;

Ο αλαζόνας αισχυλικός Αγαμέμνων στην "Ορέστεια" όταν επιστρέφει στις Μυκήνες καυχιέται πως ισοπέδωσε την Τροία. Και το μόνο που τη θυμίζει είναι οι μυρωδιές της χλιδής της που μεταφέρει το αεράκι, καυχιέται πως τη σάρωσε όπως οι ψαράδες σβαρνούνε με το γάγγαμον τον βυθό και ξεριζώνουν τα όστρακα και καταστρέφουν τον γόνο των ψαριών. Η αλαζονεία του και η έπαρσή του θα πνιγούν σε μια κουταλιά νερό μέσα στο λουτρό, όπου χωρίς στολές και σκήπτρα, γυμνός και άοπλος θα δεχθεί τον πέλεκυ της Κλυταιμνήστρας. Τελειώνω σημειώνοντας πως ο μοντερνιστής Αμερικανός σκηνοθέτης Πίτερ Σέλλαρς ανέβασε τους "Πέρσες" με τρόπο σύγχρονης αναλογίας μετά την "Καταιγίδα της Ερήμου". Αλλά και αυτόν κανένας δεν τον άκουσε.