"Σήμερα ο κόσμος μας παραπαίει ανάμεσα στις απόλυτες βεβαιότητες και στον πιο απόλυτο αγνωστικισμό, ανάμεσα σε μεγάλες αλήθειες και μεγάλες αμφιβολίες, είναι ένας κόσμος που δε γνωρίζει τη μέση οδό"

"Ο διανοούμενος πρέπει να διατηρεί πάντα την κριτική του στάση απέναντι στην εξουσία. Τούτο δε σημαίνει κριτική για την κριτική αλλά κριτική απαραίτητη για τη ζωή, πράγμα εντελώς διαφορετικό"

ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ

ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΑΣ

Την επικοινωνία μας της προηγούμενης Κυριακής την κλείσαμε, όπως θυμάστε, φίλοι αναγνώστες, με έναν μικρό κατάλογο λέξεων της γλώσσας μας που έχουν την αρχή τους στις γλώσσες των λαών με τους οποίους ήρθαν σε επαφή οι Έλληνες κατά τη βραδύτατη πορεία τους από την αρχική "ινδοευρωπαϊκή τους κοιτίδα προς τη χώρα που έμελλε να πάρει το όνομα Ελλάς, ή κυρίως, στη γλώσσα των λαών που οι Έλληνες βρήκαν εγκαταστημένους σ' αυτή τη χώρα.

Ας δώσουμε, αρχίζοντας τη σημερινή μας επικοινωνία, κι ένα μικρό κατάλογο λέξεων της γλώσσας μας που έχουν την αρχή τους στην παλιά "ινδοευρωπαϊκή" μάνα γλώσσα: πατέρας, μητέρα, γιος, θυγατέρα, άντρας, γυναίκα, δέντρο, αγελάδα, μέρα, νύχτα, φως, όνομα, ουρανός, χειμώνας, νέος, καλός, μεγάλος, είμαι, λείπω, μένω, ένα, δύο, δέκα, εκατό, και, από - ας αρκεστούμε όμως, λέω, σ' αυτές τις λέξεις. Ο κατάλογός μας θα μπορούσε, στην πραγματικότητα, να πάρει πολύ μεγάλη έκταση.

Δύο τουλάχιστον ερωτήματα θα το έβρισκα πολύ φυσικό να έχουν, ύστερα από όλα αυτά, γεννηθεί μέσα σας. Ερώτημα πρώτο: "Πότε θα πρέπει να άρχισε η διάσπαση του αρχικού ινδοευρωπαϊκού λαού σε μικρότερα τμήματα, που το καθένα τους πήρε το δικό του δρόμο, ώσπου να εγκατασταθεί στη χώρα όπου το βρίσκουμε εγκαταστημένο αργότερα; Και πάλι: Πότε έφτασε στη χώρα που έμελλε να ονομασθεί Ελλάς το ινδοευρωπαϊκό τμήμα στο οποίο έχουν την αρχή τους οι κατοπινοί Έλληνες;". Ερώτημα δεύτερο: "Όταν έφτασε στη χώρα που επρόκειτο να ονομασθεί Ελλάς το τμήμα του αρχικού ινδοευρωπαϊκού λαού από το οποίο προήλθαν οι Έλληνες, όλοι αυτοί οι άνθρωποι μιλούσαν ενιαία γλώσσα; Με άλλα λόγια: Πότε άρχισε και πότε ολοκληρώθηκε η διάσπαση της ελληνικής γλώσσας σε διαλέκτους;".

Ας δώσουμε τις πιο σύντομες δυνατές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά. Στο πρώτο: "Η διάσπαση πρέπει να άρχισε μέσα στην Πέμπτη χιλιετία π.Χ. και το τμήμα από το οποίο επρόκειτο να διαμορφωθεί ο ελληνικός λαός πρέπει να χρειάστηκε γύρω στις δυόμισι χιλιάδες χρόνια ώσπου να φτάσει από την αρχική κοιτίδα στο χώρο της νοτιανατολικής Ευρώπης που επρόκειτο να πάρει το όνομα Ελλάς". Λογική συνέπεια της απάντησης αυτής: Τα πρώτα ελληνικά φύλα πρέπει να έφτασαν στην Ελλάδα γύρω στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Όσο για το δεύτερο ερώτημα, η απάντηση σ' αυτό πρέπει, φαίνεται, να πάρει τη μορφή: "Οι πρώτες διαλεκτικές διαφοροποιήσεις στην ελληνική γλώσσα πρέπει να είχαν αρχίσει πριν από την κάθοδο των ελληνικών φύλων στην Ελλάδα. Η διαμόρφωση όμως των διαλέκτων πρέπει να ολοκληρώθηκε ύστερα από την κάθοδό τους".

Η συνέχεια το απαιτεί, την άλλη Κυριακή ο λόγος μας να είναι γι' αυτές τις διαλέκτους. Σήμερα όμως ας προφτάσουμε να δώσουμε τον ορισμό της "διαλέκτου" κι ας κάνουμε τη διάκριση "διαλέκτου" και "ιδιώματος". Μιλούμε λοιπόν για "διαλέκτους" όταν ο λόγος μας είναι για τοπικά περιορισμένες γλωσσικές μορφές που παρουσιάζουν πολλές και σημαντικές φωνητικές, μορφολογικές, συντακτικές και λεξιλογικές ιδιομορφίες ενσχέσει με την κοινή γλώσσα που χρησιμοποιούν όλοι οι άνθρωποι που συναποτελούν ένα έθνος (φέρτε, π.χ., στο μυαλό σας - μέσα στα σημερινά μας δεδομένα - τη γλώσσα των Ποντίων και θα καταλάβετε αμέσως το περιεχόμενο του όρου "διάλεκτος"). Αν όμως οι ιδιομορφίες αυτές δεν είναι ούτε τόσο πολλές ούτε τόσο σημαντικές, τότε πια μιλάμε για "ιδιώματα" (π.χ. "το ιδίωμα της Θάσου").

Για τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους θα είναι λοιπόν ο λόγος μας την άλλη Κυριακή.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ Ομότιμος καθηγητής του Α.Π.Θ.